ujredi
cocxal bunebaSi arsebobs sicocxlis ori forma: ujreduli da araujreduli sicocxlis, araujreduli formaa visusebi, xolo ujreduli yvela cocxali organizmi. es ukanaskneli SeiZleba or jgufad davyoT: prokariotebi da eukariotebi.
eukariotebi organizmebia, romlebic Camoyalibeuli birTvis mqone anu eukariotuli ujredebisgan Sedgeba. eukariotul ujredebSi birTvi citoplazmisagan birTvis garsiT aris gamijnuli. genetikur masalas dnm-is ramdenime molekula Seicavs. organizmTa umrvlesobaSi dnm cilebTan qmnis kompleqss, romelsac qromatini ewodeba. eukariotul ujredebSi kargad aris ganviTarebuli Sidamembranuli sistema. eukariotebs miekuTvneba: cxovelebi, mcenareebi, sokoebi,
prokariotuli anu birTvamdeli organizmebis ujredebi moklebulia birTvsa da membranuli Senebis organoidebs. prokariotebSi ZiriTad genetikur masalas wriuli dnm e.w. nukleoidi Seicavs.
nebismier ujreds gars akravs Txeli apki anu membrana. ujredis gare membrana anu plazmuri membrana ujreds garemosgan mijnavs. igi icavs ujreds da misi SigTavsis mudmivobas ganapirobebs. igi lipidebis ori Srisa da cilebisagan Sedgeba da uSualod ekvris citoplazmas.
ujredis birTvi birTvi eukariotuli ujredis erT-erTi ZiriTadi komponentia. birTvi ZiriTadad ujredis centrSia ganlagebuli da mxolod centraluri vakuolis Semcvel mcenareul ujredebSi ujredis kedelTan. ganarCeven birTvis or mdgomareobas: interfazul birTvs da gayofad birTvs.
interfazuli birTvi uzrunvelyofs cilis sinTezis procesebs. gayofadi birTvi ki ujredebis raodenobis zrdas, maTSi memkvidruli informaciis Tanabar ganawilebas. interfazuli birTvi Sedgeba birTvis garsis, birTvis wvenis, qromatinisa da erTi an ramdenime birTvakisagan.
birTvis garsi Sedgeba ori membranisagan. birTvis garss gaaCnia forebi, forebis meSveobiT xorcieldeba sxvadasxva nivTierebebis birTvidan citoplazmaSi da piriqiT gadasvla.
birTvis garsis SigniT Jeles msgavsi nivTierebaa, romelsac birTvis wvens uwodeben. birTvis wvenSi imyofebian birTvakebi da qromosomebi.
birTvSi dnm dakavSirebulia histonebTan, aseT dnm-cilis kompleqss qromatini ewodeba. qromatini birTvis umniSvnelovanesi komponentia. is qromosomebis ZiriTad struqturul safuZvels warmoadgens. ujredis gayofis procesSi qromatinisagan qromosomebi formirdeba.
qromosomebi ujredisa da organizmis memkvidruli informaciis Semcveli struqturebia. eukariotebSi dnm SefuTulia cakleul qromosomebSi
birTvi Seicavs erT an ramdenime momrgvalo formis birTvaks. isini membraniT ar aris SemosazRvruli. birTvakis ZiriTadi funqcia ribosomebis sinTezia.
citoplazma _ ewodeba ujredis nawils, romelic ujredgare sivcrisagan gamijnulia plazmuri membraniT, birTvisagan ki birTvis garsiT. citoplazma Sedgeba Txevadi nawilisagan,romelSic moTavsebulia organoidebi citoplazmis moculobis 90%-ze meti wyalia. citoplazmaSi mimdinareobs nivTierebaTa cvlis ZiriTadi procesebi. is erT mTlianobaSi aerTianebs birTvsa da yvela organoids. uzrunvelyofs maT urTierTqmedebas.
ribosoma warmoadgens cocxali ujredis umniSvnelovanes aramembranul organoids. ribosoma sferuli an odnav elifsoiduri formis nawilakia. igi Sedgeba ori-didi da mcire suberTeulisagan. ribosomis SedgenilobaSi Sedis cilebi da rnm. ribosomebi warmoiqmnebian birTvakSi, magram muSaobaS mxolod maSin iwyeben roca citoplazmaSi aRmoCndebian. ribosomis funqciaa cilis sinTezi. gvxvdeba rogorc eukariotul, ise prokariotul ujredebSi. erTi ujredi mraval aTas ribosomas Seicavs. es ribosomebi an ganlagebulia marcvleovani endoplazmuri badis membranebze an Tavisuflad devs citoplazmaSi.
endoplazmuri bade _ citoplazmis mTeli SigniTa zona savsea mravalricxovani arxiTa da RruTi, romelTa kedlebi membranebia. arxebi itotebian, uerTdebian erTmaneTs, warmoqmnian qsels, romelsac endoplazmuri bade ewodeba.
ganarCeven endoplazmuri badis or saxes: marcvlovans anu granularuls da gluvs anu agranularuls.
marcvlovani endoplazmuri badis membranebis gare zedapirze ganlagebulia wvrili momrgvalo sxeulebi - ribosomebi., romlebic membranebs xorklian saxes aZlevs gluvi endoplazmuri badis membranebis zedapirze ribosomebi ar aris.
marcvlovani endoplazmuri badis ZiriTadi funqciaa cilis sinTezi, romelic xorcieldeba mis membranebTan dakavSirebuli ribosomebis mier. marcvlovan endoplazmur badeze ganlagebuli ribosomebis mier sinTezirebuli zogierTi cila endoplazmuri badis membranebze CaSendeba, zogi ki badis siRrueSi gadadis, membranaSi ifuTeba, buStukis-vezikulas saxes Rebulobs da citoplazmaSi gamoiyofa. gluvi endoplazmuri badis membranebSi CaSenebuli zogierTi cila-fermenti lipidebisa da naxSirwylebis sinTezSi monawileobs, zogi ki organizmSi moxvedril Sxamebs auvneblebs.
SefuTuli cila goljis kompleqsisaken miemarTeba.a am organoidis daniSnuleba endoplazmuri badidan gamogzavnili nivTierebebis miReba, daxarisxeba da gardaqmnaa.
goljis aparati. warmoadgens eukariotuli ujredis membranuli Senebis organoids. misi ZiriTadi kompinentia membraniT SemosazRvruli brtyeli cisternebis dasta. cisternebi kideebze umniSvnelodaa gafarToebuli. cisternebTan buStukebia dakavSirebuli. goljis aparatis ZiriTadi daniSnulebaa: marcvlovan endoplazmuri badeze arsebul ribosomebSi sinTezirebuli cilebis struqturis saboloo formireba. am tomrebSi aRmoCndebian endoplazmuri badidan gamogzavnili nivTierebebi, aq isini fermentebiT odnav icvlian saxes, kvlav membranebSi ifuTebian da isev citoplazmaSi gamoiyofian. aseTi vezikula saeqsportodaa gamzadebuli. is plazmuri membranisaken miemarTeba da vezikulaSi arsebuli cila sabolood ujredis gareT gamoiyofa.
lizosoma _ mcire zomis membraniT SemosazRvruli buStukebia,romlebiclizosomis cilebis, lipidebis, naxSirwylebis da nukleinis mJavebis damSlel fermentebis Seicaven. lizosomebi goljis aparatSi warmoiqmnebian. isini moineleben ujredSi SemoWril ucxo sxeulebs, Slian ujredis dazianebul organoidebs, saWiroebis SemTxvevaSi – mTel ujreds.
vakuoli. zogi eukariotuli ujredi Seicavs vakuols - membraniT SemosazRvrul organoids. gansakuTrebiT kargad aris ganviTarebuli mcenareul ujredSi, sadac mas xSirad ujredis moculobis naxevarze meti uWiravs. vakuolSi SeiZleba moxvdes cxovelqmedebis procesSi warmoqmnili narCeni produqtebi da ujredis dazianebuli organoidebic. aq isini iSleba. amdenad, vakuols lizosomis msgavsi moqmedeba axasiaTebs. vakuoli sokoebis ujredebisTvisacaa damaxsiaTebeli. sokoebis vakuolSi samarago nivTierebebia dagrovili.
mitoqondriebi momrgvalo an mogrZo sxeulebia, romlebic ori membraniT aris SemosazRvruli. gareT membrana gluvia, xolo SigniTa qmnis naoWebs - kristebs. mitoqomdriebis kristebze xdeba ujredSi Semosuli sakvebi nivTierebebis saboloo daSla Jangbadis monawileobiT. am dros gamoiyofa energia, romlis xarjze warmoiqmneba atf-is molekulebi. atf energiiT mdidari qimiuri nivTierebaa da ujreds mxolod misi energiis gamoyeneba SeuZlia.
mitoqondriebs ujredis energetikul sadgurebs uwodeben, vinaidan maTi ZiriTadi funqciaa atf-is sinTezi. axali mitoqondriebi warmoiqmneba ujredSi ukve arsebuli mitoqondriebis gayofis gziT.
mcenareuli ujredisaTvis damaxasiaTebeli struqturaa qloroplasti, romelic ormagi membraniTaa SemosazRvruli. mis SigniT aseve membranebisgan agebuli svetebia, romlebsac granebi ewodeba. granebis membranebSi CaSenebulia mwvane pigmenti-qlorofili. qloroplastebSi mimdinareobs fotosinTezi—sinaTlis energiis xarjze wylisa da naxSirorJangisagan organuli nivTierebebis warmoqmna.
ujredis centri. ujredis gayofis gansakuTrebuli organoa. ujredis centris erT-erTi umTavresi komponentia centrosoma. normalur ujredSi mxolod erTi centrosomaa. cxovelur ujredebsa da umartivesebSi centrosomis mTavar komponents ori centrioli warmoadgens. centriolebi Rruiani cilindruli formis struqturebia. maTi wyvili urTierTperpendikularulad aris ganlagebuli.
baqteriebis, sokoebis da mcenareebis plazmuri membrana dafarulia naxSirwylebisagan agebuli mkvrivi garsiT, romelsac ujredis kedeli ewodeba. cxovelur ujredebs kedeli ar aqvs. maTi plazmuri membranis gare zedapirze polisaqaridebis da cilebis mier warmoqmnili Txeli fena - glikokaliqsia.
\
prokariotul organizmebs miekuTvneba baqteriebi da lurj- mwvane wyalmcenareebi. es organizmebi garsiTaa dafaruli, xSirad wamwamebiTa da SoltiTaa aRWurvili. prokariotebSi eukariotul ujredebTan SedarebiT cota organoidia. maT citoplazmaSi ar gvxvdeba mitoqondriebi, endoplazmuri bade, goljis kompleqsi, lizosomebi, centriolebi.
VII saukeneSi holandielma mkvlevarma antom van levenhukma mis mier Seqmnili gamadidebeli xelsawyoTi (adidebda 160-200-jer) aRmoaCina baqteriebi. igi werda, rom ,,adamianis kbilis nadebSi ufro meti cocxali organizmia (baqteria), vidre adamianebis raodenoba mTel samyaroSi.” aRmoCenili cocxali organizmebis umetesobas Cxiris forma hqonda, amitom maT baqteriebi uwodes. (berZ. ,,baqteria” – Cxiri). mogvianebiT aRmoaCines sxva formis baqteriebic.
baqteriebi gvxvdeba haerSi, niadagSi, wyalSi, erT patara koSt niadagSic ki miliardobiT baqteriaa.
baqteriebi erTujrediani ubirTvo organizmebia, amitom maT ubirTvo ujredebi uwodes (prokariotebi). maTi umravlesobis danaxva sinaTlis mikroskopiT SeiZleba. zogierT maTgans erTi an ramdenime Solti, zogs ki wamwamebi aqvs. maTi meSveobiT baqteriebi Txier garemoSi gadaadgildebian.
baqteriebi erTmaneTisagan formiTac gansxvavdebian. sxvadasxva formis baqteriebs saxelebic sxvadasxva aqvT:
mrgvali formisas kokebi ewodebaT.
diplokoki
streptokoki
stafilokoki
CxirisebrT – bacilebi.
diplobacila
streptobacila
mrgvali formisas kokebi ewodebaT.
diplokoki
streptokoki
stafilokoki
CxirisebrT – bacilebi.
diplobacila
streptobacila
moRunul CxirisebrT – vibrionebi.
spiralurad daxveulT – spirilebi.
baqteriebi Zalian swrafad mravldebian. xelsayrel pirobebSi isini 20 wuTSi erTxel iyofian. erTi baqteriis STamomavlobas kolonia ewodeba. sxvadasxva baqteriebi gansxvavebuli ferias da formis koloniebs qmnis.
baqteriebis umravlesoba Tavs kargad grZnobs Tbil, tenian garemoSi. maTze damRupvelad moqmedebs mzis pirdapiri sxivebi. Tu garemos pirobebi araxelsayrelia (dabali an Zalian maRali temperatura, gamoSroba, mzis sxivebi, sakvebis nakleboba), maSin baqteria sqel garss Semoikravs da msvenebare mdgomareobaSi gadadis. baqteriis aseT formas spora ewodeba. zogi spora uZlebs -273OC da ar iRupeba duRilis procesSi. sporis saxiT baqteria asobiT da aTasobiT weli inarCunebs sicocxles. xelsayrel pirobebSi moxvedrisTanave spora damcav garss Semoixsnis da gamravlebas iwyebs.
sunTqvisaTvis baqteriebis umetesoba Tavisufal Jangbads iyenebs es aerobuli baqteriebia. (berZ. –haeri). arsebobs baqteriebi, romlebsac ar esaWiroebaT Jangbadi. maT anaerobuli (berZ. an –uaryofa) baqteriebi ewodeba.
kvebis niris mixedviT baqteriebi mravalferovania. arsebobs avtotrofuli da heterotrofuli baqteriebi.
avtotrofebs miekuTvneba baqteriebi, romlebsac aqvT qlorofili da awarmoeben fotosinTezs. heterotroful baqteriebs miekuTvneba: saprofitebi da parazitebi.
saprofitebia:
1. rZemJava duRilis 2. ZmarmJava duRilis
3. spirtuli duRilis 4. lpobis baqteriebi
xolo parazitebia daavadebis gamomwvevi baqteriebi.
baqteriuli procesebi Cvens yofa-cxovrebaSi Zalian xSirad gvxvdeba. mag: rZisgan - mawvnis, araJnis, karaqis, kefiris, xaWos miReba baqteriebis cxovelmoqmedebis Sedegia.
aseve baqteriuli moqmedebis Sedegia Rvinis, Zmris, Sampanuris da a. S. damzadeba. am procesebSi monawileobs rZemJava, ZmarmJava da spirtuli duRilis baqteriebi.
niadagSi mravali saxis baqteriaa. lpobis baqteriebis mier gamowveuli procesi xSirad Zlier sasargebloa, es jgufi (lpobis baqteriebi) alpobs da mineralur marilebamde Slis niadagSi moxvedril mkvdar organizmebs da amiT xels uwyobs niadagSi nayofieri fenis neSompalis warmoqmnas.
bunebisaTvis sasargeblo lpobis procesi ukiduresad arasasurvelia yofa- cxovrebaSi (mag: xorcis produqtebis gafuWeba) lpobis baqteriebisagan dasacavad produqtebs aSroben, amarileben, akonserveben, macivarSi inaxaven.
niadagis zogierTi baqteria haeridan azots ,,iWers”. da azotovan mineralur marilebad gardaqmnis, romlebic mcenareebisTvis aucilebelia. es baqteriebi parkosani mcenareebis(mag: lobios, soiis, bardis) fesvebze cxovroben da koJrebs wamoqmnian.
paraziti baqteriebi iwveven iseT saSiS daavadebebs, rogoricaa botulizmi, filtvebis anTeba, difteria, qolera, Savi Wiri, angina, tifi, cimbiris wyluli da sxva. yvela am davadebas parazituli baqteriebi iwveven. isini iWrebian adamianis organizmSi da cocxali ujredebis xarjze ikvebebian., mravldebian, gamoyofen sxvadasxva saxis Sxamebs. mag: mZime baqteriuli daavadebaa tetanusi (gaSeSeba), romlis gamomwvevi baqteria niadagSi binadrobs.
amrigad baqetriebi mravalferiovania.
adamiani mavne baqteriebs sxvadasxva xerxiT ebrZvis. baqteriebs maRali temperaturiT, wneviT an ultraiisferi sxivebiT anadgureben. am process sterilizacia ewodeba. qirurgiuli operaciis win ara mxolod iaraRebs, aramedSesaxvev masalasac asterileben. iyeneben sterilur bambas, saoperacio oTaxs specialuri sadezinfeqcio xsnarebiT amuSaveben.
sterilizacias mimarTaven produqtis xangrZlivad Senaxvis mizniTac. (konservebis damzadeba).
zogierTi baqteria organizmisaTvis aucilebelic ki aris. adamianTa da cxovelTa nawlavebSi binadroben ,,megobari” baqteriebi, romlebic lpobis gamomwvevi saprofituli da daavadebis gamomwvevi parazituli baqteriebis gamravlebas aferxeben, e.i. gvicaven kidec.
baqteriuli ujredi mkvrivi kedliTaa SemosazRvruli, romelsac garedan lorwovani kafsula akravs. igi icavs baqteriul ujreds gamoSrobisa da garemos sxva araxelsayreli pirobebisagan. ujredis kedlis qveS palzmuri membranaa. igi uSualod citoplazmas esazRvreba. baqteriebis citoplazmaSi, centrSi moTavsebulia birTvis magvari struqtura _ nukleoidi, romelic citoplazmisagan garsiT ar aris gamijnuli. igi dnm-is Semcveli erTi rgoluri qromosomiTaa warmodgenili, masSia warmodgenili baqteriis zrdisa da ganviTarebisTvis saWiro genetikuri informacia. citoplazmaSi mdebareobs meore, mcire zomis maryuJad Sekruli dnm –plazmidi, romelic sxva TvisebebTan erTad, baqteriebs antibiotikebisadmi mdgradobas aniWebs.
zogi baqteria Seicavs endospors, romlis funqciaa temperaturis, radiaciis, gamoSrobis da qimiuri nivTierebebisagan baqteriebis dacva.
garda amisa, citoplazmaSi aris ribosomebi. citoplazma Seicavs cilebs, cximebs, naxSirwylebs, fermentebs da sxva nivTierebebs.
eukariotebs miekuTvneba sokoebic. Tumca mcenareuli ujredisagan gansxvavebiT sokos ujredi ar Seicavs qloroplastebs, cxovelurisgan gasnxvavebiT ki SemosazRvrulia ujredis kedliT.sokos ujreds aqvs aseve vakuoli. vakuoli ZiriTadad sokos xandazmul ujredebSi gvxvdeba. sxva organoidebidan sokos ujredSi gvxvdeba birTvi, goljis aparati,gluvi da marcvlovani endoplazmuri bade, ujredis centri, mitoqondriebi da lizosomebi. arcTu ise didi xnis win sokoebs mcenareTa samyaros miakuTvnebdnen. axla isini calke samefodaa gamoyofili. uklebliv yvela soko heterotrofia, radgan isini TviTon ver warmoqmnian sakveb nivTierebebs da maT mza saxiT saWiroeben.
safuarebi erTujrediani sokoebia. isini SaqriT ikvebebian da dakvirtviT mravldebian da qmnian ufero, yviTeli an wiTeli feris koloniebs. arsebobs 500-mde tipis formiTa da zomiT gansxvavebuli safuari sokoebi.baqteriebis msgavsad iwveven duRils (Saqris molekulebis ujredSida gardaqmnas). axrcieleben ra duRilis process, Slian Saqars da warmoqmnian eTilis spirtsa da naxSirorJangs. C6H12 O6 +2adf+2H3PO4→2C2H5OH+2CO2+2H2O+2atf
am Tvisebis gamo safuar sokoebs iyeneben spirits, Rvinis, ludis, puris, sakvebi cilebis, fermentebis da sxva. misaRebad. maTi cxovelqmedebis dros gamoyofili naxSirorJangi comSi buStukebs warmoqmnis da mis afuebas iwvevs. gamocxobis Semdeg es buStukebi purSi nasvretebis saxiT rCeba.naxSirorJangTAn erTad gamoyofili spirit, cxobis procesSi orTqldeba.
yurZnis wvenis daRvinebasac safuara sokoebi iwveven. Rvinis warmoebis safuZvels warmoadgens yurZnis wvenis daduReba veluri safuariT, romelic yurZnis nayofis kanze binadrobs. safuara sokoebi yurZnis wvenSi arsebuli SaqriT (glukoziT) ikvebebian, cxovelqmedebis Sedegad ki spirtsa da naxSirorJangs gamoyofen. naxSirorJangi buStulebis saxiT gamoiyofa da wvenis duRils (damaWrebas) iwvevs, gamoyofili spirti ki grovdeba da yurZnis wveni TandaTan Rvinod gadaiqceva.
aseve miiReba vaSlis wvenisagan sidri da brinjisagan –sake.
duRilis gverdiTi produqtebisagan miiReba teqnikuri spirti.
albad ginaxavT daobebuli sakvebi produqtebi. daobebas obis sokoebi iwvevs. obis sokos (iseve, rogorc mravali sxva sokos) sxeuli, anu miceliumi, uwvrilesi Zafebisagan - hifebisagan Sedgeba. obis sokos ujredebSi, iseve rogorc sxva sokoebis ujredebSi, qloroplastebi ar aris. amitom maT cxovelebis msgavsad, mza sakvebi nivTierebebi sWirdebaT. obis sokoebi sxeulis zedapiriT Seiwoven wyals da masSi gaxsnil sxvadasxva nivTierebas. obis soko mkvdar organizmebze an maT narCenebze saxldeba. igi miceliumis nawilebiT an sporebiT mraldeba. sporebi erTujrediania, maT sqeli garsi aqvT. isini Zalze msubuqia da mravlad aris haerSi, amitom swrafad vrceldeba. purze ganviTarebuli obi jer TeTria, ramdenime dReSi ki Sav nafifqs iviTarebs - es obis sokos saspore kolofebia, romlebSic sporebi mwifdeba.
gansakuTrebuli saxeobis cisferi obi gamoiyeneba yvelis warmoebaSi. misi meSveobiT mzaddeba evropuli yvelis ramdenime saxeoba, maT Soris ganTqmuli franguli yveli - rokfori. arsebobs adamianis da cxovelebis daavadebis gamomwvevi safuari sokoebic (kandidebi), es sokoebi iwveven daavadeba kandidozs. amrigad, safuari soko miekuTvneba mikroorganizmebs, intensiurad mravldeba da misi duRilis unari gamoiyeneba yofa-cxovrebasa da warmoebaSi.
1928 wels
antibiotikebis gamoyofas udidesi mniSvneoba hqonda, radgan maSin iseTi daavadebebi, rogoricaa tuberkulozi da filtvebis anTeba, xSirad sikvdils iwvevda, antibiotikebis aRmoCenam mravali adamianis sicocxle ixsna. mogvianebiT gamovlinda, rom antibiotikebis wamoqmnis unari, soko peniciliumis garda, sxva obis sokoebsa da baqteriebsac axasiaTebs.
arsebobs sokoebi, romlebic cocxal organizmSi iWreba da mis xarjze ikvebeba. es parazituli sokoebia. isini adamianis, cxovelisa da mcenaris mraval daavadebas iwvven.
virusi - sicocxlis araujreduli forma
virusi 1892 wels wels
ukve Seswavlilia virusebis mrvali saxeoba (3000-ze meti), xolo 1935 wels
virusi, werda stenli, ,,qvasaviT mkvdari” gaxda. kristaluri virusi ar mravldeba, magram sakmarisia am TiTqos usicocxlo nivTierebis kristalebi xelaxla Tambaqos mwvane qsovilebSi SeviyvanoT, rom isini maSinve ,,gacocxldebian”, swrafad gamravldebian da daavadeben mcenares.
virusebi sruliad gansakuTrebuli gziT mravldebian, ase sxva aravin mravldeba bunebaSi. isini ar iyofian, ar ikvirtebian da daxmarebisaTvis sasqeso ujredebs ar mimarTaven. isini gugulis meTodiT moqmedeben: SeaRweven cocxal organizmSi da aiZuleben mas maragad gadadebuli, misTvis saWiro sakvebi nivTierebebidan… axali virusebi Seqmnas. gamravlebis procesSi myofi virusi ki mxolod miTiTebebs aZlevs ,,terorizebul” ujreds, Tu rogori gegmis mizedviT unda damzaddes misi Svilebi da Tvalyurs adevnebs, rom muSaoba zustad saWiro nimuSis mixedviT midiodes. nimuSi is ramdenime genia, romlebisganac arsebiTad Sedgeba virusi. genebi ribonukleinis mJavasgan arian agebulni da memkvidreobiTobis daSifrul kods Seicaven.
virusis nukleinis sxeulaki isea damaluli cilovan garsSi (kafsidSi), rogorc grafiti fanqarSi. es misi javSania, magram roca virusi cocxal ujredSi Sedis, cilovan abjars zRurblTan tovebs, ujredis gareT, Tumca, cilis garkveuli nawili, rogorc Cans, Tan miaqvs,
ujredi, romelmac mTeli sasicocxlo wvenebi sxvisi Svilebis Seqmnaze daxarja gadatvirTulia Tavisive gaCenili parazitebiT da ra Tqma unda iRupeba.
zogierT mecniers, virusebi ar miaCnia cocxal arsebebad, radgan isini sxva organizmebis daxmarebis gareSe ver mravldebian, da saerTod kargaven sasicocxlo Tvisebebs, Tu am organizmidan gamovaZevebT, es damcvel cilovan garsSi Casmuli genebis jgufia, amboben isini.
zogierT ujredSi SeiZleba movklaT cocxali sawyisi, Tu mis molekuler struqturas ultrabgeriT davSliT. amis Semdeg isini wyveten gamravlebas, magram fizikur Tvisebebs ar akrgaven - ar iSlebian, ar ixsnebian, ar ixrwnebian, rogorc yvela mkvdari sxeuli, aramed mxolod kristaldebian.
virusis struqtura prokariotul ujredTan SedarebiTac ki bevrad martivia: yvela virusi memkvidruli informaciis matarebel nukleinis mJavas molekulas – dnm-s an rnm-s Seicavs, romelic cilovani garsiT kafsidiT aris garemoculi.
virusebi cilisa da nukleinis mJavebis garda, Tavis sferosebur sxeulSi mcire raodenobiT cximebisa da naxSirwylebsac Seicaven.
erT ujredSi SeiZleba aTasobiT virusi moTavsdes. isini cocxal ujredebSi iWrebian, gamravlebas iwyeben da mTel citoplazmas ikaveben. virusebiT gatenili ujredi bolos skdeba, virusebi gareT gamodian da axali SetevisaTvis arian mzad.
virusebi ,,cocxali Sxamebi” bevr daavadebas iwveven, mag: ybayuras, wiTelas, wiTuras, yvavils, Cutyvavilas, grips, cofs, poliomielits, Sidss. virusebi aavadeben mcenareebsa da cxovelebs, iwveven qaTmis Wirs, qaTmis grips, atmis foTlebis sixuWuWes, Tambaqos mozaikur daavadebas, titas Wrelfurclianobas.
virusebi Tavisi agebulebiT sxva mikroorganizmnebisgan mkveTrad gansxvavdebian. isini ar sunTqaven, ar izrdebian, ar moZraoben da ar ikvebebian. maT mxolod gamravleba SeuZliaT da isic maspinZeli ujredebis xarjze. amitom maT ujredSida parazitebs uwodben.
virusi gamoirCeva didi mdgradobiT, mas mxolod ultraiisferi sxivebi anadgurebs.
virusebi yvelaze mcire zomis organizmebia cocxal arsebaTa Soris. maTi zomebi 15-20 nanometridan 300-500 nanomrtramde meryeobs, misi danaxva SeuZlebelia yvelaze Zlier sinaTlis mikroskopSic ki. virusebisTvis Tvalyurisdevneba mxolod eleqtronuli mikroskopiT Tu moxerxdeba. am mikroskopSi SuSis linzebi eleqtromagnitebiTaa Secvlili, sinaTlis sxivi ki eleqtronebis nakadiT. eleqtronuli mikroskopi 300000-jer gadidebul gamosaxlebas iZleva.
adamianis imunodeficitis virusi (aiv) umZimes daavadebas iwvevs. es daavadebaa Sidsi (SeZenili imunodeficitis sindromi). imunodeficitis virusi adamianis dacviT sistemas azianebs, amitom organizmi msubuq daavadebasac ki veRar umklavdeba. mas advilad emarTeba infeqciuri da simsivnuri daavadebebi, ris Sedegadac iRupeba.
Sidsis gamomwvevi viursi rTuli agebulebis garsiTaa SemosazRvruli. mis centrSi ki rnm-is ori Zafia moTavsebuli. Sidsi TiTqmis yvela qveyanaSia gavrcelebuli. maT Soris saqarTveloSic. daavadebulTa raodenoba yovelwliurad matulobs. daavadeba gadadis inficirebuli (dasnebovnebuli) sisxliT, gausterilebeli samedicino iaraRebis gamoyenebiT (ZiriTadad narkomanebSi), daavadebul adamianTan sqesobrivi kontaqtiT. Sidsi ar vrceldeba haerwveTovani gziT, sayofacxovrebo nivTebiT, TeTreuliT, WurWliT, saTamaSoebiT, saerTo abazaniTa da tualetiT sargeblobiT. virusi ar gadaaqvT cxovelebs (maT Soris mwerebs), daavadebuli adamianebi yoveldRiur yofaSi mosaridebelni ar arian, piriqiT, maT Cveni yuradReba da gamxneveba sWirdebaT.
C hepatitic viursuli daavadebaa. amJamad msoflioSi aRricxulia C hepatitiT inficirebuli 500 mln-ze meti adamiani. daavadeba RviZlis qsovilebis mwvave an qronikuli anTebis saxiT mimdinareobs da xSirad ciroziT an RviZlis kiboTi rTuldeba. infeqciis wyaros warmoadgens inficirebuli (virusmatarebeli an daavadebuli) adamianebi. C hepatitis virusi, Sidsis msgavad, sisxliT gadaecema. gadacemis gza ki orgvaria: bunebrivi da xelovnuri. infeqciis gadacemis bunebrivi gza sqesobrivi kontaqtia. rac Seexeba xelovnuri inficirebis gzas mas miekuTvneba tatuireba, pirsingi, arasteriluri samedicino instrmentebis gamoyeneba da sisxlis gadsxma. statistikis Tanaxmad, C hepatitiT yvelaze xSirad narkotikebis intravenuri momxmareblebi inficirdebian.
arsebobs virusebi, romlebic baqteriebs anadgureben.
1917 wels
fagi Tavis, kudisa da kudis gamonazardebisgan Sedgeba. Tavis centrSi moTavsebulia dnm, xolo misi danarCeni nawilebi cilebiT aris agebuli.
es virusebi baqteriebis parazitebia. isini kudiT eWidebian baqteriis garss, azianeben mas da TaviaanT dnm-s ,,uSxapuneben”. virusis dnm-is meSveobiT baqteriis ujredis xarjze mis SigniT axali fagebis wamoqmna iwyeba. bolos baqteriis ujredi skdeba da gamravlebuli virusebi baqteriebis axal ujredebs asnebovneben.
im baqteriofagebs, romlebic daavadebis gamomwvev baqteriebs azianeben, adamianebi amraleben, ampulebSi aTavseben da samkurnalod iyeneben.
Cveni megobari baqteriofagebi – STanTqaven baqteriebs da ewodebaT ,,virusTa virusebi”.
ujredis sasicocxlo cikli - mitozi
gamravleba dedamiwaze sicocxlis uwyvetobas ganapirobebs.
Taobidan TaobaSi memkvidruli informaciis gadacema gamravlebis dros xdeba. radgan organizmebi ujredebisagan Sedgeba, amitom organizmebis gamravleba dakavSirebulia ujredis gamravlebasTan.
eukariotuli ujredis yvelaze gavrcelebuli xerxia mitozi, romelic uzrunvelyofs dediseuli ujredis or Svileul ujredad gayofas, Svileuli ujredi dediseuli ujredis identur genetikur masalas Seicavs.
mitozis biologiuri arsi imaSi mdgomareobs, rom gayofis Sedegad erTi dediseuli ujredidan miiReba ori Svileuli ujredi, romlebic qromosomaTa iseTive kompleqts Seicavs, rogoric dediseul ujredSi iyo anu mitozi uzrunvelyofs Svileul ejredebSi memkvidruli informaciis srulad gadacemas.
ujredis sasicocxlo cikli anu mitozuri cikli moicavs interfazasa da mitozur gayofas. interfazas sam periodad yofen:
pirvelia GG 1 faza anu presinTezuri periodi.
GG 1 faza moicavs drois periods ujredis gayofis damTavrebidan dnm-is replikaciis dawyebamde. GG 1 fazaSi ujredi aqtiurad cxovelqmedebs, izrdeba da asrulebs Tavis funqcias.
am periodSi mimdinareobs ujredis momdevno gayofisaTvis aucilebeli energiis dagroveba. grovdeba agreTve dnm-is replikaciisaTvis, qromosomebis cilovani kompinentebis, ujredis centris gaormagebisaTvis da gayofis TiTistaras cilebis sinTezisaTvis aucilebeli nivTerebebi.
S fazaSi mimdinareobs dnm-is replikacia. yovel qromosomaSi xdeba dnm-is replikacia anu sinTezuri fazes bolos TiToeuli qromosoma ori identuri dnm-is molekulisagan Sedgeba. maT qromatidebi ewodeba. dnm-is gaormagebasTan erTad xdeba memkvidreobiTi informaciis gaormagebac. replikaciis Sedegad miRebul dnm-is yovel molekulaSi erTi spirali dediseulia, xolo meore axlad sinTezirebuli.
GG 2 fazaSi xdeba mitozis normaluri msvlelobisaTvis saWiro energiis dagroveba da gayofis TiTistaras da ujredis cenrtis gaormagebisaTvis saWiro cilebis sinTezi. aqtiurad sinTezdeba cila tubulini, romlisganac warmoiqmneba mitozuri fazisaTvis aucilebeli cilovani Zafebi - mikromilakebi.
profaza- birTvis zomebi ukve mniSvnelovnad aris gazrdili dammasSi SeimCneva qromosomebis wvrili spiralizebuli Zafebi, romelbic birTvSi Tanabradaa gabneuli. profazis sawyis etapze yoveli qromosoma warmodgenilia ori erTmaneTis garSemo spiralurad daxveuli ZafiT. maT qromatidebi ewodeba.
qromosomebis aseTi agebuleba ganpirobebulia interfazaSi dnm-sa da qromosomuli cielbis reproduqciiT. am periodSi qromosomebSi SesamCnevia centromerebi momwgvalo naTeli zonis saxiT.
profazaSi mimdinare procesebia:
qromosomebis damokleba da gamsxvileba
qromatidebis gancalkeveba da urTierTparalelurad ganlageba. centromeruli ubani naWdevis saxes iRebs.
gaormagebuli centriolebis urTierTdacileba da maT mier ujredis polusebis formireba.
centriolebs Soris gayofis TiTistaras centraluri anu pirveladi Zafebis sistemis ganviTareba. gayofis TiTistaras safuZvels makromilakebi warmoadgens.
birTvakebis zomebis Semcireba da gaqroba.
prometafaza -es aris profazis damTavrebis da metafazis sawyisi etapi.
prometafazis dasawyisad is periodi iTvleba, roca birTvis garsi daSlas iwyebs. maqsimalurad damoklebuli da gamkvrivebuli qromosomebi erTi SexedviT uwesrigod gadaadgildeba TiTistaras ekvatoruli sibrtyisaken.
metafaza – sakuTriv metafazis dasawyisad iTvleba is momenti, rodesac qromosomebi miaRwevs TiTistaras ekvatorul ubans da iq ise ganlagdeba, rom maTi centromeruli ubnebi zustad erT sibrtyeSi mdebareobs.
metafazaSi gayofis TiTistara sruli ganviTarebis stadias aRwevs. centraluri anu pirveladi Zafebis garda, romlebic polusebs erTmaneTTan akavSirebs, viTardeba qromosomuli TiTistarac, romelic qromosomebis centromerul ubnebs polusebTan akavSirebs.
metafazis saboloo etapad SeiZleba is momenti CaiTvalos, rodesac adgili aqvs yoveli qromosomis centromerebis gayofas.
anafaza –yovel qromosomaSi Svileuli centromerebi, Semdgom qromatidebi erTmaneTs scildeba da polusebisaken iwyebs moZraobas. es momenti aris anafazis dasawyisi da qromatidebsac ukve Svileuli qromosomebi ewodeba. yoveli gaormagebuli qromosomis erTi Svileuli qromosoma erTi polusisaken gadaadgildeba, meore --meore polusisaken. qromosomebis gadaadgileba gayofis TiTistaras qromosomebTan dakavSirebuli Zafebis damoklebis Sedegad xorcieldeba.
telofaza - iwyeba Svileuli qromosomebis polusebisaken migraciis damTavrebisTanave. am fazaSi mimdinare procesebi interfazuli birTvis struqturis aRdgenas uzrunvelyofs. umates SemTxvevaSi birTvis gayofas - kariokionezs Tan sdevs citoplazmis gayofa – citokinezi. saboloo jamSi dediseuli ujredidan miiReba ori Svileuli ujredi.
mitozuri gayofis Sedegad erTi dediseuli ujredidan miiReba ori Svileuli ujredi, romlebic qromosomaTa iseTive kompleqts Seicavs, rogoric dediseul ujredSi iyo
momwifebis procesSi sasqeso ujredebis gayofa gansxvavdeba mitozisagan da mas meiozi ewodeba.
meiozi ori swrafi, urTierTmomdevno gayofaa, romlis drosac mxolod erTxel xdeba qromosomTa gaormageba da erTi dediseuli ujredidan 4 ujredi warmoiqmneba. am 4 ujreds dediseuli ujredisgan gansxvavebiT qromosomaTa ganaxevrebuli raodenoba aqvs.
meiozis Sedegad erTi diploiduri (2n) ujredidan oTxi haploiduri (n) ujredi warmoiqmneba.
meiozi Sedgeba ori Tanmimdevruli gayofisagan.
pirvelad dediseuli ujredi iyofa da warmoqmnis or Svileul ujreds.
meored iyofa ukve es ori ujredi da miiReba oTxi ujredi.
rogorc pirveli, ise meore meiozuri gayofis dros, ieve rogorc mitozis dros arCeven oTx fazas: profaza, metafaza, anafaza da telofaza.
pirvel gayofas win uswrebs interfazis stadia, interfazaSi aris qromosomTa diploiduri raodenoba. am fazaSi adgili aqvs dnm-is replikacias. da maSasadame xdeba qromosomebis gaormagebac. e.i ori qromatidis warmoqmna. es procesi iseve mimdinareobs, rogorc mitozuri gayofis interfazaSi.
profaza I – qromosomebi uwvrilesi Zafebis saxiTaa. mkafiod Cans, rom qromosomebi ori qromatidisagan Sedgeba, isini TandaTan mokldeba da msxvildeba, ujredSi gaormagebuli qromosomebis diploiduri nakrebia.
xdeba qromosomebis dawyvileba, homologiur wyvilTa dakavSireba qromosomebis erT an ramdenime wertilSi iwyeba da TandaTan qromosomebs mTlianad moicavs.
profazaSi homologiuri qromosomebi erTmaneTs gadaeWdobian , xdeba koniugacia,
koniugaciis dros zogierT homlogiur qromosomTa Soris xdeba ubnebis gacvla- krosingoveri. rac memkvidreobiTi informaciis gacvlasac niSnavs.
Semdeg mWidrod dakavSirebuli homologiuri qromosomebi erTmaneTs scildeba, magram jer kidev SenarCunebulia urTierTdakavSirebuli ubnebi. warmoqmnilia berZnuli aso X-s msgavsi figurebi, e.w. qiazmebi. qiazmebis raodenoba sakmaod meryevia da zogierT homologiur wyvilSi SeiZleba Zalian bevric ki iyos.
Semdeg qiazmebis raodenoba TandaTan mcirdeba. qromosomebi ekvatoruli sibrtyisken iwyeben moZraobas. (am periodisTvis ujredis polusebi da gayofis TiTistaras Zafebi ukve formirebulia) es ukve pirveli gayofis prometafazaa.
I gayofis metafaza - qromosomebi ekvatorul sibrtyeSi ise lagdebian, rom isini polusebis mimarT simetriulad arian orientirebulni da manZili qromosomasa da polusebs Soris Tanatolia.
urTierTparalelurad ganlagebuli homologiuri wyvilis yoveli qromosoma Sedgeba centromerul ubanSi erTmaneTTan dakavSirebuli ori qromatidisagan. centromerul ubanSive ukavSirdeba qromosomas gayofis TiTistaras Zafebi. arahomologiur qromosomaTa urTierTganlageba ki SemTxveviTi xasiaTisaa.
metafazaSi ujredis erTi polusidan TiTistaras Zafi emagreba homologiuri wyvilidan erT qromosomas.
amitom anafazaSi erTmaneTs scildeba homologiuri qromosomebi da ara qromatidebi. qromosomebi Tavisi orive qromatidiT midian polusebisaken.
I gayofis anafazaSi erTi qromosomis orive qromatida centromeruli ubniT erTi polusisaken, xolo meore, meore pilusisaken waritaceba. mitozis anafazaSi ki pilusebisaken waritaceba Svileuli qoromosomebi, romlebic metafazaSi qromosomebis centromeruli ubnebis gaormagebisa da qromatidebis dacilebis Sedegad warmoiqmna.
swored pirveli gayofis telofazaSi, rodesac qromosomaTa yoveli homologiuri wyvilidan erTi - erT polusTanaa, meore-meore polusTan, xdeba birTvis garsis aRdgena da citoplazmis gayofa.
telofazaSi ujredi or nawilad iyofa. miiReba ori Svileuli ujredi. es ujredebi Seicavs qromosomebis homologiuri wyvilidan erT qromosomas.
homologiuri qromosomebi sxvadasxva ujredSi aRmoCndeba anu ujredebSi qromosomebis ricxvi ganaxevrdeba.
amrigad, meiozis pirveli gayofis Sedegad, erTi diplioduri ujredidan warmoiqmneba ori haploiduri ujredi, romlebSic yovli qromosoma ori qromatidisagan Sedgeba.
Svileuli ujredebis warmoqmnis Semdeg meiozi grZeldeba. TiToeuli ujredi kvlav iyofa.
gayofas win uZRvis interfaza, am dros adgili aqvs gayofis Sedegad warmoqmnili orive ujredis birTvebis struqturis met-naklebad miaxloebas WeSmaritad interfazuli birTvis struqturasTan. mniSvnelovania rom am dros ar xdeba dnm-is replikacia. (am periodSi TiToeuli qromosoma ori qromatidisagan Sedgeba)
interfazas meiozis meore gayofa mosdevs , romelic mitozisgan TiTqos ar gansxvavdeba. meore meiozuri gayofis procesSi ujredebis gayofa zustad ise mimdinareobs, rogorc mitozis dros, kerZod,
meore gayofis profazaSi mimdinareobs yvela is procesi, romelic mitozis profazisTvisaa damaxasiaTebeli. ujredSi qromosomaTa haploiduri wevrebia. yoveli qromosoma Sedgeba ori qromatidisagan, romlebic erTmaneTTan mWidrod aris dakavSirebuli.
gaormagebuli centriolebis urTierTdacileba da maT mier ujredis polusebis formireba. centriolebs Soris gayofis TiTistaras centraluri anu pirveladi Zafebis sistemis ganviTareba.
metafazaSi qromosomebi ekvatorul sibrtyeSi lagdeba, amavdroulad centromerac ormagdeba da maT gayofis TiTistaras Zafebi ukavSirdeba.
meore gayofis anafazaSi erTmaneTs scildebian qromosomis qromatidebi da isini telofazis Semdeg sxvadasxva ujredSi aRmoCndebian.
anu saboloo jamSi yovel polusTan qromosomaTa haploiduri nakrebi grovdeba, xdeba birTvebis garsis aRdgena da qromosomaTa despiralizacia.
meiozis meore gayofa citokineziT mTavrdeba.
amrigad, erTi diploiduri ujredis meiozuri gayofis Sedegad warmoiqmneba 4 haploiduri ujredi, romlebic qromosomaTa yoveli homologiuri wyvilidan mxolod erT qromosomas Seicavs.
sabolood meoizis Sedgad miRebul 4 ujredSi dediseuli qromosomebis ara diploiduri, aramed haploiduri raodenobaa.
meoizis biologiuri mdgoamreobs qromosomTa ricxvis orjer Semcirebasa da haploiduri gametebis CamoyalibebaSi.
es virusebi baqteriebis parazitebia. isini kudiT eWidebian baqteriis garss, azianeben mas da TaviaanT dnm-s ,,uSxapuneben”. virusis dnm-is meSveobiT baqteriis ujredis xarjze mis SigniT axali fagebis wamoqmna iwyeba. bolos baqteriis ujredi skdeba da gamravlebuli virusebi baqteriebis axal ujredebs asnebovneben.
im baqteriofagebs, romlebic daavadebis gamomwvev baqteriebs azianeben, adamianebi amraleben, ampulebSi aTavseben da samkurnalod iyeneben.
Cveni megobari baqteriofagebi – STanTqaven baqteriebs da ewodebaT ,,virusTa virusebi”.
kvebis tipebi
yovel cocxal organizms zrda-ganviTarebisaTvis, agreTve energiis misaRebad sakvebi sWirdeba.
sakvebis mopovebis mixedviT cocxali organizmebi erTamaneTisagan gansxvavdebian.
kvebis xasiaTis mixedviT dedamiwaze arsebuli cocxali orgnizmebis 3 jgufi arsebobs. esenia:
avtotrofebi, heterotrofebi da miqsotrofebi.
avtotrofi organizmebi araorganulidan TviTon asinTezireben organul naerTebs.
(berZnulad autos-TviT, trofos-kvebas niSnavs)
organul naerTTa sinTezi xdeba ori gziT: fotosinTeziT da qemosinTeziT.
fotosinTezisaTvis sawyis masalas wyali da naxSirorJangi warmoadgens, energias ki –mzis sinaTle. wyalsa da masSi gaxsnil mineralur marilebs mcenare niadagidan fesvebiT iwovs, naxSirorJangi ki foTlebSi haeridan aRwevs.
foTolSi Tavdapirvelad wylisa da naxSirorJangisagan sinaTlis sxivebis energiis meSveobiT organuli nivTiereba_ martivi Saqari glukoza warmoiqmneba, misgan ki- saxamebeli.
organuli nivTierebebis warmoqmna mxolod mcenaris foTlebsa da Reros mwvane nawilebSi xdeba. radgan maT ujredebSi aris qloroplastebi, qloroplastebi ki mwvane feris pigments-qlorofils Seicavs. iq, sadac qlorofili ar aris fotosinTezi ar mimdianreobs., radgan sinaTlis energiis STanTqma mxolod am nivTierebis molekulebs SeuZliaT.
amgvarad mcenare Tavad qmnis sakvebs - energiiT mdidar organul nivTierebebs, kvebis aseT wess avtotrofuli kveba ewodeba, xolo organizmebs, romelTac avtotrofuli kveba axasiaTebT, avtotrofebi.
fotosinTezis unari gaaCniaT mwvane mcenareebs da zogierT baqteriebs. maT fotoavtotrofebs uwodeben.
qemosinTezSi gamoyenebulia araorganuli nivTierebebis daJangvis gziT miRebuli energia. maT qemoavtotrofebs uwodeben.
qemoavtotrofebia is baqteriebi, romlebic qemosinTezs warmarTaven. maT ara aqvT qlorofili, magram samagierod gaaCniaT fermentuli sistema, romelsac sxvadasxva nivTierebis daJangvis unari aqvs.
Tu fotosinTezisaTvis energiis wyaro fotosinTezia, qemosinTezisaTvis –qimiuri reaqciebis Sedegad gamoyofili qimiuri energia.
qemosinTezi axasiaTebs e.w. gogirdbaqteriebs, rkinabaqteriebs da nitrifikaciis baqteriebs. isini qemosinTezisaTvis saWiro energias gogirdis, rkinisa da nitratebis daJangviT iReben.
heterotrofebia: adamiani, cxovelebi, sokoebi, mravali baqteria da uqlorofilo mcenareebi. isini avtotrofebisagan gansxvavebiT ver asinTezireben organul nivTierebebs araorganuli naerTebidan. ikvebebian mza organuli nivTierebebiT, romlebic daasinTezires avtotrofebma.
kvebis aseT wess heterotrofuli kveba ewodeba. organizmebs ki, romlebic amgvarad ikvebebian heterotrofebi.
heterotroful organizmebSi ramdenime jgufi gamoiyofa:
1. saprofitebi:-romlebic mkvdari organizmis organuli nivTierebebiT ikvebebian.
2. parazitebi romlebic sxva cocxal organizmSi binadroben da mis xarjze ikvebebian.
3. balaxismWamelebi, romlebic mxolod mcenareuli sakvebiT ikvebebian.
4. mtaceblebi, romlebic sxva cocxali cxovelebiT ikvebebian.
5. nairmWamelebi, romlebic rogorc mcenareuli, ise cxoveluri sakvebiT ikvebebian
6. Semgroveblebi anu leSismWamlebi is cxovelebi arian, romlebic mkvdari cxovelebis leSiT ikvebebian.
miqsotrofuli kvebis mqone organizmebi mzis sinaTleze
fotosinTezs axdenen, xolo sibneleSi heterotrofulad ikvebebian. miqsotrofebs miekuTvneba mwvane evglena-erTujrediani organizmi, romelic qlorofils Seicavs. igi sinaTleze fotosinTezis gziT qmnis organul nivTierebebs, xolo sibneleSi garemodan STanTqavs organul narCenebs. e.i. ikvebeba heterotrofulad.
usqeso gamravlebis formebi
cocxali arsebebi ibadebian da kvdebian. sicocxle dedamiwaze ki grZeldeba.
sicocxlis uwyvetobas cocxal organizmTa gamravlebis unari ganapirobebs.
gamravleba anu reproduqcia anu Tavisive msgavsi axali individebis warmoqmna yvela cocxali arsebisaTvis damaxasiaTebeli Tvisebaa. is uzrunvelyofs memkvidruli informaciis gadacemas TaobaTa monacvleobisas.
ganasxvaveben gamravlebis or saxes: usqesos da sqesobrivs.
usqeso gamravleba
usqeso gamravlebaSi mxolod erTi mSobeli monawileobs. Svilebi genetikurad mSoblis identurni arian.
gamravlebis iseT formas, rodesac dediseuli organizmi damoukideblad warmoqmnis axal individebs, usqeso gamravleba ewodeba.
gamoyofen usqeso gamravlebis ramdenime tips.
gayofiT
dakvirtviT
fragmentacia
sporebis warmoqmna
vegetatiuri
usqeso gamravlebis dros dediseuli individi Tavisi organizmis zust aslebs qmnis anu axdens klonirebas.
erTujrediani organizmebis rogorc prokariotebis, ise eukariotebis gamravleba ujredis orad gayofis gziT xdeba. yvela SemTxvevaSi warmoqmnili Svileuli ujredebi sawyisi dediseuli ujredis identuria gayofis Semdeg Svileuli ujredebi erTmaneTs scildebian, izrdebian da Semdeg isev iyofian. usqeso gamravlebis es xerxi SedrebiT martivia da swrafad mimdinareobs.
evglenas gamravleba baqteriis gamravleba
zogierT dediseul organizms sxeulis mcire nawili kvirti gamoeyofa. e.i. daikvirteba da axal individad gardaiqmneba. Semdgom is dediseul ujreds Sordeba, damoukidebel organizmad Camoyalibdeba an koloniis erT-erT wevrad iqceva. usqeso gamravlebis am xerxs dakvirtva hqvia. dakvirtviT mravldeba safuara sokoebi, hidra, hidroiduli da marjnis polipebi da sxva uxerxemloebi.
hidras gamravleba - dakvirtva
usqeso gamravlebis erT-erTi formaa fragmentacia, fragmentacia ewodeba organizmis dayofas ramdenime nawilad (fragmentad), romlidanac izrdebian da viTardebian axali, damoukidebeli organizmebi.
fragmentaciiT umetesad is organizmebi mravldebian, romelTac regeneraciis unari gaaCniaT. regeneracia organizmebis mier dakarguli nawilis aRdgenas niSnavs.
brtyeli Wiebis da zRvis varskvlaveis mTel rig saxeobebs SeuSliaT sakuTari sxeulis ramdenime nawilad gayofiT gamravldnen.
aRdgenili qimebi
zRvis varskvlavis regeneracia
axali organizmi SeiZleba ganviTardes mSoblis specializirebuli ujredidan -sporidan.
spora erTbirTviani, mikroskopuli zomis reproduqciuli ujredia, romelSic mcire raodenobiTaa samarago nivTierebebi, spora dafarulia mkvrivi garsiT da mdgradia garemos araxelsayreli pirobebisadmi.
sporebiT mnravldebian sokoebi, wyalmcenareebi, gvimrebi da xavsebi.
xmeleTis organizmebis (mag: sokoebis sporebs) aqtiuri moZraobis unari ara aqvs. samagierod isini Zalze msubuqia daadvilad gadaitaneba haerisa da wylis nakadiT.
xelsayrel pirobebSi moxvedrisas spora Rivdeba da axal individs aZlevs dasabams.
wyalmcenareebis sporebi SoltebiTaa SeiaraRebuli, romelTA meSveobiT wyalSi aqtiurad moZraobs.
vegetatiuri gamravleba farTodaa gavrcelebuli mcenareebs Soris. is xorcieldeba vegetatiuri organoebiT. fesvi, Rero da foToli mcenaris vegetatiuri organoebia. laT. vegetativus mcenareuloba. maTi meSveobiT gamravlebas vegetatiur gamravlebas uwodeben.
vegetatiuri gamravlebis dros axali individebis warmoqmna xdeba dediseuli organizmis sxeulis nawilidan.
vegetatiuri organoebiT fesuriT, bolqviT, tuberiT, pwkaliT, foTliT mravldeba zogierTi umaRlesi mcenare.
sicocxlis ganviTarebis procesSi usqeso gamravleba gacilebiT adre Camoyalibda , igi 3 miliard welze metia rac organul samyaroSi arsebobs da organuli samyaros TiTqmis yvela ZiriTad jgufSi gvxvdeba.
usqeso gamravleba xels uwyobs rogorc individTa ricxovnobis zrdas, ise maT gansaxlebas..
uZrav (mjdomare) da naklebas moZrav organizmebSi gaZnelebulia gametebis Sexvedra.
individTa mxolod sqesobrivi gamravlebis SemTxvevaSi maTi ricxovnoba Semcirdeba. usqeso gamravlebis mniSvneloba imaSic gamoixateba, rom Svileuli organizmi romelic mSobelTan aris dakavSirebuli, efeqturad iyenebs energias da did zomas aRwevs. amitom gacilebiT metia aseTi organizmis arsebobisaTvis brZolaSi gadarCenisa da reproduqciul asakamde miRwevis albaToba.
sqesobrivi gamravleba
mravalujrediani mcenareebisa da cxovelebis umravlesoba sqesobrivad mravldeba.
sqesobriv gamravlebaSi ori mSobliuri individi monawileobs: mamrobiTi da mdedrobiTi.
TiToeul maTgans sasqeso organoebSi warmoeqmneba sasqeso ujredebi-gametebi. gametebi haploiduri qromosomuli kompleqtis mqone sasqeso ujredebia, gametebi ori tipisaa: mdedrobiTi da mamrobiTi.
qalis organizmSi warmoiqmneba kvercxujredebi, mamakacis organizmSi spermatozoidebi.
mdedrobiTi da mamrobiTi gametebi Seerwymis erTmaneTs da warmoiqmneba zigota anu ganayofierebuli kvercxujredi , romelic dasawyiss aZlevs axali organizmis ganviTarebas.
sqesobriv gamravlebas udidesi mniSvneloba aqvs. misi upiratesoba usqeso gamravlebasTan SedarebiT imaSi mdomareobs, rom is orive mSobliuri individis memkvidruli niSan-Tvisebis kombinirebis SesaZleblobas iZleva. amitom STamomavloba SeiZleba ufro sicocxlisunariani iyos, vidre romelime mSobliuri individi, cxovelTa umravlesoba mxolod sqesobrivi gziT mravldeba.
saxeobebs, romlebSic damoukdeblad arseboben mdedrobiTi da mamrobiTi individebi, calsqesiani ewodeba.
zogierT saxeobis erTsa da imave individSi yalibdeba mdedrobiTi da mamrobiTi gametebi. aseT organizms hermafrodits uwodeben. hermafroditia yvela brtyeli Wia, zogierTi rgolovani Wia da moluski, zogierTi Tevzi da xvliki.
mravaujredian cxovelebSi gametebi sasqeso jirkvlebSi warmoiqmneba, kvercxujredebi sakvercxeebSi, spermatozoidebi saTesleebSi.
sxvadasxva saxeobis xerxemlian da uxerxemlo cxovelebs sqesobrivi ujredebi zomisa da formis mixedviT gansxvavebuli aqvT.
kvercxujredi sferuli an ovaluri formisaa. kvercxujredi zomiT Warbobs spermatozoidebs. zogierTi gamonaklisis garda kvercxujredi dafarulia garsebiT. masSi grovdeba CanasaxisaTvis saWiro sakvebi masala - yviTri. kvercxujrediis zoma sxvadasxva saxeobis cxovelSi varirebs yviTris raodenobis mixedviT.
kvercxismdebel cxovelebSi kvercxujredi gacilebiT didi zomisaa vidre cocxladmSob cxovelebSi. Tevzebis, reptiliebis da frinvelebis kvercxujredi didia da bevr yviTrs Seicavs.
yvelaze didi zomis kvercxujredi aqvT frinvelebs.
placentiani ZuZumwovrebis kvercxujredi mcire zomisaa.
mamrobiTi sasqeso ujredebi - spermatozoidebi kvercxujredisgan gansxvavdebian mniSvnelovnad mcire zomiT da moZraobis unariT.
ganvixiloT spermatozoidis agebuleba.
mas aqvs grZeli Zafis forma, romelSic ganasxvaveben Tavs, yels, kuds. TavSi moTavsebulia birTvi, romelic dnm Seicavs. aseve Seicavs hidrolizul fermentebs, misi meSveobiT spermatozoidi iWreba kvercxujredSi.
yelSi moTAvsebulia ori centrioli, kudis daxmarebiT spermatoziodi moZraobs.
cxovelebs spermatozoidebi da kvercxujredebi uviTardebaT sasqeso jirkvlebSi - saTesleebsa da sakvercxeebSi.
sasqeso jirkvlebSi ganasxvaveben 3 sxvadasxva ubans anu zonas:
gamravlebis,
zrdisa da
sasqeso ujredebis momwifebis zonas.
gamravlebis zona mdebareobs sasqeso jirkvlis dasawyisSi. am zonaSi imyofeba pirveladi sasqeso ujredebi, romlebic mitozis gziT mravldeba da ricxobrivad matulobs. Semdeg pirveladi sasqeso ujredebi gadadian
zrdis zonaSi, sadac aRar iyofian, aramed iwyeeben zrdas da aRweven im zomas, romelic damaxasiaTebelia TiToeuli saxeobis ujredebisaTvis. mas Semdeg, rac zrdis procesi damTavrda, sasqeso ujredebi gadadian
momwifebis zonaSi da kvercxujredad da spermatozoidad gardaiqmnebian.
kvercxujredi da spermatozoidi sxvadasxvanairad viTardeba. saTeslis momwifebis zonaSi warmoqmnili oTxive ujredi erTnairia da yvela isini momwifebul spermatiziodebad gardaiqmnebian.
sakvercxis momwifebis zonaSic gayofis Semdeg aseve 4 ujredi warmoiqmneba, magram zomis mixedviT isini erTnairni ar arian. erTi ujredi didia , sami ki patara. didi ujredi momwifebul kvercxujredad gardaiqmneba, xolo sami patara ujredi , romlebsac mimarTulebiTi sxeulaki ewodeba, iRupeba.
ontogenezi
ontogenezi anu organizmis individualuri ganviTareba warmoadgens organizmis Casaxvidan misi sicocxlis bolomde mimdinare procesebis erTobliobas.
termini ontogenezi SemoiRo 1866 wels
ganayofierebis Semdeg iwyeba cxovelis an mcenaris individualuri ganviTareba-ontogenezi, romelic mTavrdeba zrdasruli organizmis formirebiT.
im mravalujrediani cxovelebis ontogenezi, romlebsac sqesobrivi gamravleba axasiaTebT, or ZiriTad – embrionul da postembriobul periodebad iyofa.
embrionuli periodi moicavs drois Sualeds zigotis warmoqmnidan organizmis
dabadebamde an kvercxis garsebidan gamosvlamde,
postembrionuli periodi ki organizmis dabadebidan an kvercxis garsebidan gamosvlidan sikvdilamde.
ganvixiloT cxoveluri organizmis ontogenezis embrionuli periodi.
ganayofierebuli kvercxujredi zigota - erTimeoreze swrafad miyolebiT mTel rig mitozur gayofas ganicdis, rasac dayofa ewodeba. mravalujrediani Canasaxis dayofisa da ganviTarebis zogierTi adreuli stadia, romelsac embrionuli ganviTarebis periodi ewodeba, ganvixiloT lancetas magaliTze.
zigota pirvelad iyofa sigrZivi mimarTulebiT Tanabari sididis or ujredad, romlebsac blastomerebi ewodeba. Semdeg TiToeuli blastomeri isev sigrZivi mimarTulebiT iyofa da 4 ujredi warmoiqmneba. Semdeg mesame dayofa ganivi mimarTulebiT xdeba da mis Sedegad 8 erTnairi ujredi yalibdeba. mere erTimeoris momdevno sigrZivi da ganivi dayoda swrafad monacvleobs, ris Sedegad warmoiqmneba 8,16, 32, 64, 128 da meti ujredi (blastomeri)
zigotis swrafi mitozuri gayofaTA Sedegad xdeba erTSriani Canasaxis –blastulis warmoqmna.
dayofis dros erTi meoris momdevno gayofa sakmaod swrafad xdeba. blastomerebi ar izrdeba da maTi zoma ujredebis ricxvis matebasTan erTad mcirdeba.
dasawyisSi ganviTarebul mravalujredian Canasaxs morula ewodeba. (laT. morula TuTa) is sferos formis struqturaa da TuTis nayofs waagavs. Semdgom Canasaxs uviTardeba siRrue - blastoceli. Canasaxs - blastula am pariodidan ewodeba. blastulas kedlis ujredebi erT Sredaa ganlagebuli.
blastulas formirebiT mTavrdeba danawevrebis peiriodi da iwyeba embrionuli periodis momdevno etapi gastrulacia.
am etapze ujredebi praqtikulad ar iyofa da arc izrdeba. ujredTa SigniTa Sre blastulas RruSi misi kedlis ujredebis Cadrekis Sedegad warmoiqmneba. mimdianreobs invagirireba da viTardeba Canasaxovani furclebi. Canasaxs gastrula ewodeba. gastrulas ujredTa gareTa Sres eqtoderma, SigniTas entoderma ewodeba. Cadrekvis Sedegad warmoqmnili da entodermiT SemosazRvruli Rru pirveladi nawlavis Rrua, romelic gareT ixsneba xvreliT (blastoporiT) pirveladi piriT
ganviTarebis Semdgom eqtodermasa da entodermas Soris mesame Canasaxovani furceli –mezoderma warmoiqmneba.
gasrtulaciis Semdeg iwyeba RerZuli organoebis warmoqmna. sxvasadxva jgufis cxovelebSi es etapi gansxvavebulad mimdinareobs. qordianebSi mniSvnelovania nervuli lulis, qordisa da nawlavis Camoyalibeba.
gastrulaciis stadiis bolos pirveladi piris xvrelis win ganlagebuli eqtodermis ujrdebi swrafad iyoda da warmoiqmneba nervuli firfita, romelic Canasaxs zurgis mxares mTels sigrZeze gasdevs. Semdgom nervuli firfitis Cazneqis Sedegad, nervuli Rari, bolos ki nervuli mili viTardeba. es centraluri nervuli sistemis Canasaxia.
ganvTarebis momdevno etapze nervuli milis wina nawili farTovdeba da Tavis tvini viTardeba. ganviTarebadi Tavis tvinis wina nawilSi mis gverdebze Cndeba Tvalis ori Canasaxi. Canasaxi wina nawilSi eqtodermis gamoburculobebis saxiT warmoiSoba, agreTve smenisa da ynosvis organoebis Canasaxebi.
nervuli sistemisa da masTan dakavSirebuli grZnobaTa organoebis garda, eqtodermidan sxeulis garegani safarveli viTardeba.
Canasaxis zurgis mxares nervul milTan mimdebare entodermiT SemosazRvrul ubnidan ori jibakis saxiT gamoiyofa mezodermis Canasaxebi. isini gamoiyofian pirvelad nawlavs da maTi Rru SemdgomSi sxeulis Rrud iqceva. mezodermis marjvena da marcxena Canasaxebs Soris nervuli milis qveS, mezodermidan qorda viTardeba.
mezodermidan yalibdeba kunTebi, CorCxis yvela xrtilovani da Zvlovani elementi, sisxlZarRvovani sistema, gamomyofi sistema da sasqeso organoebi.
mezodermisa da qordis gamoyofis Semdeg danarCeni entodermidan dasabami eZleva nawlavebs da masTan dakavSirebul organoebs.
pirvelad nawlavs dasawyisSi swori milis forma aqvs. misi wina da ukana nawilSi warmoiqmneba pirisa da analuri xvrelebi.
nawlavis kedlidan viTardeba kuWi, RviZli da saWmlis momnelebeli sistemis sxvadasxva organoebi. nawlavis wina gamonazardidan viTardeba respiratoruli sistemac.
cxovelTA Canasaxi viTardeba rogorc erTiani organizmi, romelSic yvela ujredi, qsovili da organo mWidro urTierTmoqmedebaSi imyofeba.
genetikis mamad widebuli Cexi mecnieri gregor iohan mendeli sruli uflebiT iTvleba Tanamedrove genetikis fuZemdeblad., xolo barda, romelsac igi eqsperimentisTvis iyenebda, aranakleb cnobilia niutonis vaSlze.
kvlevis obieqtad mendelma barda SearCia.
mendelis kvlevis Taviseburebani SemdegSi mdgomareobs:
yvela niSnis Taobidan TaobaSi gadacemas erTdroulad ki ar Seiswavlida, aramed Siswavla jer erTi niSan-Tvisebis, mag: Teslis formis an Seferilobis, mere ori, sami da a. S. niSan-TvisebaTa damemkvidreba.
winaswar atarebda gamokvlevebs.
man SearCia Sesajvareblad yviTelTesliani da mwvaneTesliani barda. es mcenareebi jer TviTdamtverviT gaamravla da darwmunda, rom yviTelTesliani jiSis mcenareebi mxolod yviTelTeslianebs iZleoda, mwvaneTesliani mcenareebi ki mxolod mwvaneTeslians. ori wlis Semowmebis Semdeg mendeli darwmunda, rom TiToeuli jiSi TviTdamtverviT gamravlebisas mxolod Tavis msgavs STamomavlobas iZleoda. aseT jiSebs wminda xazebi uwoda.
mendelma Tavisi cdebi monohibriduli SejvarebiT daiwyo. erTio niSniT gansxvavebul individebis Sejvarebas monohibriduli Sejvareba ewodeba. ganvixiloT misi erT-erTi cda.
mendelma Seajvara erTmaneTs yviTelTesliani da mwvaneTesliani jiSis bardebi da daakvirda maT STamomavlobaSi am niSan-Tvisebebis damemkvidrebas.
pirvel TaobaSi miRebul yvela hibrids yviTeli Seferilobis Tesli aRmoaCnda. e.i. yvela individi am niSan-Tvisebis mixedviT iyo erTgTvarovani. amitom am movlenas pirveli Taobis erTgvarovnebis wess anu dominirebis wess uwodeben.
niSan-Tvisebas, romelic hibridTa pirvel TaobaSi yvela mcenareSi gamomJRavnda, mendelma dominanturi uwoda. laTinurad dominans-gaabtonebuli. pirveli Taobis mcenareebi TviTdamtverviT gaamravla. (mcenareebs yvavilebze Camoacva parkebi), rom ar momxdariyo SemTxvevaTa jvaredini damtverva,) ase miiRoi hibridebis meore Taoba.
meore TaobaSi yviTeli Seferilobis Teslebis garda, mendelma mwvane Seferilobis Teslebic aRmoaCina. anu moxda am niSan-Tvisebebis mixedviT daTiSva. Teslebis didi nawili, kerZod 3/4 yviTeli iyo, mcire nawili-1/4 mwvane. mwvane Seferiloba, romelic pirveli Sejvarebis Semdeg TiTqos ukvalod gaqra, gamoCnda F 2 TaobaSi.. aSkara iyo, rom hibridTa pirvel TaobaSi TeTri feri ar ispoboda, ar qreboda, is droebiT iyo daTrgunuli.
mendelma dafarul. daTrgunul niSan-Tvisebas recesiuli –recesius ukuqceuli, daTrgunuli uwoda.
yviTeli Seferilobis elementi dominanturia, igi aRiniSna laTinuri didi asoTi A, mwvane ki recesiuli aRiniSna Sesabamisi laTinuri patra asoTi a
ramdenadac sawyisi mSobliuri jiSebi wminda xazebs miekuTvnebodnen, yviTelTesliani jiSis mcenareebs unda hqonodaT 2 yviTeli elementi. AA xolo mwvanes ki 2 mwvane elementi aa
mendelma miRebuli Sedege axsna gametaTaAsiwmindis hipoTeziT, rasac gametaTaA siwmindis wesi ewoda.
sqesobrivi gamravlebis dros TaobaTaA Soris kavSiri gametebiT myardeba. wyvili elementebidan TiTo gametaSi TiTo moxvdeboda. amitom pirveli Taobis mcenareebi gametebis saSualebiT yoveli mSoblisgan miiRebdnen TiTo memkvidrul elements.(erTi mSoblidan A da meoredan a)
es elementebi pirvel TaobaSi ganayofierebis dros ki ar Seerwymian erTamaneTs, aramed inarCuneben TaviaanT individualurobas.
mendelis gamokvlevebi SiZleba ganvixiloT genetikuri terminologiiTA da simboloebiT.
P mSobliuri organizmebi
F1 - pirveli hibriduli Taoba F2 - meore hibriduli ATaoba
X gamravleba G gametebi
mdedrobiTi sqesis niSani mamrobiTi sqesis niSani
A dominanturi aleli a recesiuli aleli
F1-is yvela individi heterozigoturia da fenotipurad yviTelTesliania, radgan yviTeli Seferilobis ganmsazRvreli aleli A dominirebs mwvane Seferilobis ganmsazRvrel alelze a
F 2-Si fenotipuri daTiSva Teslis Seferilobis mixedviT moxda ase: 3 yviTelTesliani : 1 mwvaneTesliani. e.i. 3/4 yviTelTesliani,1/4mwvaneTesliani. es movlena cnobilia daTiSvis kanonis saxelwodebiT.
rogorc vxedavT genotipuri daTiSvis Tanafardoba fentipuri daTiSvis TanafardobasTan gansxvavdeba da igi aseTia: 1AA :2Aa :1aa es gamowveulia imiT, rom fenotipurad dominantur niSans gansazRvravs ori SesaZlo genotipi: AA, Aa
sqematurad wamovadginoT mendelis cda simboloebis gamoyenebiT:
P AA X aa
bardis Teslebis fers genebis wyvili gansazRvravs.
genis TiToel gansazRvrul formas aleluri ewodeba. mendeliseul wyvil faqtors wyvili aleli Seesaabmeba. aleluri genebi ganxilul SemTxvevaSi erTsa da imave niSan-Tvisebas Teslis fers gansazRvrven, magram erTi aleli yviTel fers, meore - mwvanes.
aleluri genebi homologiur qromosomebSi erTsa da imave adgilas lokusSia ganlagebuli. homologiuri qromosomebi da Sesabamisad aleluri genebic erTi erT mSoblisgan arsi miRebuli, meore ki meore mSoblisgan.
im individs, ronmelis ama Tu im niSan-Tvisebis ganmsazRvrel erTnair alelur genTA wyvilos Seicavs, mendelma homozigoturi uwoda.( berZ. homo-erTaniri) iseT individs ki,k romelic erTi da imave genis gansxvavebul alelebs Seicavs-heterozigoturi( berZ. hetero-gansxvavebuli)
organizmi SeiZleba homozigoturi iyos rogorc dominanturi AA, ise recesiuli niSnis mixedviT aa. heterozigotur organizms ki erTi da iamve genis gansxvavebuli alelebi aqvs Aa
საყრდენ–მამოძრავებელი სისტემა საგამოცდო პროგრამა- გაკვეთილი 9
Sejvarebas, romlis drosac Sesajvarebeli individebi erTmaneTisgan gansxvavdebian ori wyvili niSan-TvisebiT dihibriduli Sejvareba ewodeba.
ganvixiloT mendeliseuli erT-erTi klasikuri Sejvareba, man yviTeli gluvTesliani barda Seajvara mwvane naoWebian Teslebian bardas anu Sesajvarebeli individebi erTaneTisagan gansxvavdebodnen ori niSniT, Teslis SeferilobiTA da Teslis formiT, xolo TiToeul niSans gansazRvravs TiTo wyvili aleluri geni.
pirveli Taobis yvela hibridi iyo yviTeli, gluvTesliani. es ki imaze miuTiTebda, rom yviTeli Seferiloba dominirebda mwvane Seferilobaze, xolo Teslis gluvi forma danaoWebulze.
F1 hibriduli Taoba heterozigoturia niSan-TvisebaTa orive wyvilis mixedviT. aseT individebs diheterozigoturi ewodeba.
pirveli Taobis hibridebi mendelma TviTdamtverviT gaamravla da meore TaobaSi miTebuli 556 Teslis Seswavlis Sedegad man 4 sxvadasxvanairi Tesli miiRo Semdegi raodenobiT:
yviTeli da gluvi -315
yviTeli da danaoWebuli -101
mwvane da gluvi -108
mwvane da danaoWebuli -32
fenotipis raodenobrivi Tanafardobis dasadgenad TiToeulis raodenoba gavyoT umciresze:
315 101 108 32
32 32 32 32
9 3 3 1
anu ucvleli darCa daTiSvils kanoni
aqedan or formas niSnebis mSobliuri SeTanwyoba hqonda, xolo danarCen ors axali.
SevecadoT avxsnaT es Sedegi
yoveli niSan-Tvisebis ganmsazRvrel alelur genTa wyvilidan gametebSi TiTo xvdeba. amitom F1 Taobis hibridi- diheterozigoturi individi AaBb 4 saxis gametas warmoqmnis. esenia: AB, Ab, aB, ab
warmovadginoT mendelis cda genetikuri sqemis mixedviT.
yviTeli gluvTesliani mwvane danaoWebulTesliani
AABB aabb
F1 AaBb
SevadginoT penetis cxrili, sadac horizontalurad CavwerT yvela saxis mamrobiT, xolo vertikalurad-yvela saxis mdedrobiT gametas. horizontaluri da vertikaluri svetebis gadakveTaze ujrebSi ki am gametebis Sexvedris Sedegad warmoqmnili 16 genotipi Caiwereba.
AB
|
Ab
|
aB
|
ab
| |
AB
|
AABB
|
AABb
|
AaBB
|
AaBb
|
Ab
|
AABb
|
AAbb
|
AaBb
|
Aabb
|
aB
|
AaBB
|
AaBb
|
aaBB
|
aaBb
|
ab
|
AaBb
|
Aabb
|
aaBb
|
aabb
|
miRebuli Sedegebis gasaanalizeblad mendelma calke daajgufa Teslebi mxolod ferebis mixedviT ise, rom ar aqcevda yuradRebas Teslis formas.
yviTeli Teslis raodenoba iyo 315 (gluvi)+ 101 (danaoWebuli)=416
mwvane Teslebis ricxvi ki 108 (gluvi)+ 32(danaoWebuli)=140
ferebis mixedviT Tanafardobam Seadgina 416:140, romelic Zalian axloa aseT TanafardobasTan 3:1 da romelic monohibriduli SejvarebisTvisaa damaxasiaTebeli
rodesac Teslebi formis mixedviT gaanaliza,
423 iyo gluvi, 315 + 108 da 133 naoWiani, 101+32
am SemTxvevSic daTiSva qmnis Tanafardobas 3:1
swored am Sedegebis safuZvelze mivida mendeli daskvnamde, rom niSan-TvisebaTa erTi wyvili meore wyvilze damokidebuli ar aris, isini erTmaneTisgan damoukideblad iTiSebian TanafardobiT 3:1 SeiZleba iTqvas rom dihibriduli Sejvareba ori erTmaneTisagan damoukideblad mimdinare monohibriduli Sejvarebaa. SemdgomSi am daskvnebma kanonis forma miiRo da da mas mendelis mesame – genebis damoukideblad memkvidreobis kanoni ewoda.
rac maTematikurad SeiZleba ase gamovsaxoT (3+1)=3 +2.3+1 =9:3:3:1
Tu meore TaobaSi miRebul Sedegs genotipis mixedviT gavaanalizebT, davianaxavT rom fenotipurad
yviTeli gluvTesliani warmodgenilia 4 gansxvavebuli saxis genotipebiT Semdegi TanafardobiT:
1 AABB:2 AABb: 2AaBB:4 AaBb
yviTeli naoWiani 1 AAbb:2 Aabb
mwvane gluvi Tesli ori saxis genotipiT- 1 aaBB :2 aaBb
mwvane naoWiani erTi saxis genotipiT aabb
amrigad genotipis mnixedviT daTiSva aseTia: 1:2:2:4:1:2:1:2:1
საყრდენ–მამოძრავებელი სისტემა საგამოცდო პროგრამა- გაკვეთილი 9
ნებისმიერი მოდლის შექმნისას კონსტრუქტორი უპირველესად
მის კარკასს აგებს, რომელსაც მთელი კონსტრუქცია ეყრდნობა და მხოლოდ ამის შემდეგ ამატებს
მას სხვადასხვა ნაწილს. კარკასზეა დამოკიდებული
მოდელის სიმტკიცე. ორგანიზმის ასეთ შინაგან
საყრდენს ძვლოვანი ჩონჩხი წარმოადგენს. ძვლების
ერთობლიობა ჩონჩხს ქმნის. ძვლის
აგებულება და შედგენილობა . ძვალი
შემაერთებელი ქსოვილის ნაირსახეობას წარმოადგენს. ძვლის უჯრედები იზრდებიან, მრავლდებიან
და დაზიანებისას აღიდგენენ თავს. ძვლოვანი ქსოვილი მკვრივია და მტკიცე, თავისი თვისებებით
ქვას მოგვაგონებს. ძვლოვანი ქსოვილი შედგება ძვლის უჯრედების ოსტეობლასტებისა და უჯრედშორისი
ნივთიერებისაგან.
ფორმის მიხედვით განარჩევენ: გრძელ–ლულისებრ, მოკლე, ბრტყელ და შერეულ ძვლებს.
გრძელი ძვლებია: ბარძაყის, წვივის, მხრის, წინამხრის ძვლები. მოკლე ძვლებია: ტერფის (უკანა ნაწილის) და მაჯის ძვლები. ბრტყელია: ქალას ძვლების უმრავლესობა , ნეკნები, მკერდის ძვალი. შერეული ძვლებია: ხერხემლის მალები, ზედა და ქვედა ყბა, მენჯის ძვლები და სხვა. გრძელი ძვლების ღრუებში მოთავსებულია ცხიმით მდიდარი ქსოვილი – ძვლის ყვითელი ტვინი. მოკლე და ბრტყელი ძვლები , ასევე გრძელი ძვლების გამსხვილებული თავები წარმოქმნილია ღრუბლისებრი ნივთიერებისაგან. ღრუბლისებრ ნივთიერებას აქვს მრავალი, მცირე, ღია ღრმული, რაც მას სიმსუბუქეს ანიჭებს. ღრუბლისებრი ნივთიერების ღრმულებს შორის სივრცეები ამოვსებულია შემაერთებელი ქსოვილის კიდევ ერთი სახეობით ძვლის წითელი ტვინით. ძვლის წითელი ტვინით არის ამოვსებული მოკლე ძვლებიც. ძვლის წითელი ტვინი წარმოქმნის სისხლის უჯრედებს.
გრძელი ძვლები სიგრძეში იზრდება ძვლის თავზე არსებული ხრტილით. ძვალი ზემოდან დაფარულია შემაერთებელი ქსოვილის თხელი ფენით – ძვლისაზრდელათი. ეს ქსოვილი უზრუნველყოფს ძვლის სიგანეში ზრდას. ძვლის ქსოვილი ქმნის ხარიხებს, რომელიც ძვალს სიმტკიცეს ანიჭებს.
ძვლის ზრდას განაპირობებს ზრდის ჰორმონი, რომელსაც გამოყოფს ენდოკრინული ჯირკვალი –ჰიპოფიზი. როცა ზრდის ჰორმონი ნორმალურად გამოიყოფა, ადამიანი ჩვეულებრივ იზრდება და მისი სხეულიც პროპორციულია. თუ ჰიპოფიზი ზრდის ჰორმონს მცირე რაოდენობით გამოყოფს, ადამიანის ზრდა ფერხდება და ის ჯუჯა რჩება. (ჰიპოფიზური ჯუჯა – ახასიათებთ ცხოველებსაც). თუ ბავშვობაში ჰიპოფიზი ძალიან ბევრ ჰორმონს გამოიმუშავებს, იზრდება გოლიათი -2 მეტრი და მეტი სიმაღლის ადამიანი. თუ ჰიპოფიზის ჰორმონის გაძლიერებული გამოყოფა ხდება ადამიანის ჩონჩხის ზრდის დამთავრების შემდეგ, ეს იწვევს სხეულის ცალკეული ნაწილების: მაგ: ხელის მტევნის, ყბის, ცხვირის, ყვრიმალის ძვლების არაპროპორციულ გაზრდას. ამას აკრომეგალია ეწოდება.
ძვლის სიმტკიცე დამოკიდებულია არამხოლოდ მისი აგებულების თვისებურებებზე, არამედ მის ქიმიურ შედგენილობაზეც. ძვლების შედგენილობაში დიდი რაოდენობით შედის ცილები და მარილები. ძვლის შემადგენლობაში შედის ცილა ოსეინი და კალციუმის მარილები. გაძვალებისათვის მნიშვნელოვანია მარილები. ცილები ძვალს მოქნილობას, ელასტიურობას ანიჭებენ. კალციუმის მარილები ძვლის სიმტკიცეს განაპირობებს. მისი ნაკლებობისას ძვალი მყიფე ხდება. მცირეწლოვან ბავშვებს ძვლები რბილი აქვთ.ასაკის ამტებასთან ერთად ძვლები მაგრდება.ცილები და კალციუმის მარილები ძვლოვან ქსოვილს, ისევე როგორც ნებისმიერ სხვას სისხლის საშუალებით მიეწოდება. როცა ჩვენ საკვებთან ერთად კალციუმის კარბონატს მივიღებთ, სისხლი კალციუმს ძვლოვან ქსოვილში მიიტანს. კალციუმის გადასვლას სისხლიდან ძვალში ხელს უწყობს ფარისებრი ჯირკვლის მიერ გამოყოფილი ჰორმონი კალციტონინი. კალციუმის მარილები დიდი რაოდენობითაა თევზში, ყვავილოვან კომბოსტოში, მწვანე სალათში, რძესა და რძის ნაწარმში. საკვებში არსებული კალციუმი შეიწოვება სისხლში.სისხლში კალციუმის დონის მომატების საპასუხოდ ფარისებრი ჯირკვლიდან გამოიყოფა ჰორმონი კალციტონინი, რომელიც ხელს უწყობს კალციუმის გადასვლას სისხლიდან ძვლის უჯრედებში, საკვების კალციუმის შეთვისებას ხელსუწყობს D ვიტამინი. მინერალების დეფიციტი შეიძლება ჯანმრთელ ორგანიზმში განვითარდეს, თუ ადამიანმა გარკვეული პერიოდი მინერალებით მდიდარი საკვები ვერ მიიღო. ამ შემთხვევაში სისხლში ეცემა მინერალების რაოდენობა. თუ სისხლში კალციუმის რაოდენობა დაეცა, ფარისებრახლო ჯირკვლიდან , რომელიც ფარისებრ ჯირკვალში უჯრედების სახითაა წარმოდგენილი, გამოიყოფა პარატჰორმონი. იგი ძვლებიდან სისხლში კალციუმის გამოდევნას გამოიწვევს. ამ შემთხვევაში ჰომეოსტაზის მექანიზმი მოქმედებს, – ორგანიზმი ცდილობს შეინარჩუნოს კალციუმის სათანადო რაოდენობა სისხლში. თუ ადამიანი დროულად მიიღებს კალციუმით მდიდარ საკვებს, სისხლში კალციუმის დონე აღდგება და ორგანიზმი შეწყვეტს კალციუმის ძვლებიდან გამოდევნას. მაგრამ თუ კალციუმის ნაკლებობა სისხლში დიდხანს გაგრძელდა, ძვლებიდან კალციუმის სისხლში გამოდევნაც გაგრძელდება, ძვლოვანი ქსოვილი კალციუმით გაღარიბდება , ქსოვილში წარმოიქმნება სიცარიელეები და ძვალი მყიფე გახდება –ვითარდება ოსტეოპოროზი. ოსტეოპოროზის შედეგად მოსალოდნელია ძვლების ხშირი მოტეხილობა. ამიტომ აუცილებელია ყოველდღიურად მივიღოთ კალციუმით მდიდარი საკვები, პირველ რიგში ბოსტნეული. ასაკოვან ადამიანებს ახასიათებთ ხოლმე ძვლებში კალციუმის ნაკლებობა და ხშირად იღებენ ხელის, ფეხის, მენჯის ძვლების მოტეხილობას. მაგრამ ამ შემთხვევაში ძვლებში კალციუმის დეფიციტი ვითარდება ძირითადად არა საკვებში კალციუმის ნაკლებობის გამო, არამედ იმიტომ რომ ასაკოვანი ადამიანის წვრილი ნაწლავები ვეღარ ახერხებს კალციუმის ჯეროვნად შეწოვას. ამგვარად ჰომეოსტაზი შესაძლებელია დაირღვეს ორგანიზმის ცალკეული ორგანოების ფუნქციის მოშლის შედეგად, მაგ: ხანდაზმულ ადამიანებში წვრილი ნაწლავის ფუნქციის შესუსტების გამო.
გრძელი ძვლებია: ბარძაყის, წვივის, მხრის, წინამხრის ძვლები. მოკლე ძვლებია: ტერფის (უკანა ნაწილის) და მაჯის ძვლები. ბრტყელია: ქალას ძვლების უმრავლესობა , ნეკნები, მკერდის ძვალი. შერეული ძვლებია: ხერხემლის მალები, ზედა და ქვედა ყბა, მენჯის ძვლები და სხვა. გრძელი ძვლების ღრუებში მოთავსებულია ცხიმით მდიდარი ქსოვილი – ძვლის ყვითელი ტვინი. მოკლე და ბრტყელი ძვლები , ასევე გრძელი ძვლების გამსხვილებული თავები წარმოქმნილია ღრუბლისებრი ნივთიერებისაგან. ღრუბლისებრ ნივთიერებას აქვს მრავალი, მცირე, ღია ღრმული, რაც მას სიმსუბუქეს ანიჭებს. ღრუბლისებრი ნივთიერების ღრმულებს შორის სივრცეები ამოვსებულია შემაერთებელი ქსოვილის კიდევ ერთი სახეობით ძვლის წითელი ტვინით. ძვლის წითელი ტვინით არის ამოვსებული მოკლე ძვლებიც. ძვლის წითელი ტვინი წარმოქმნის სისხლის უჯრედებს.
გრძელი ძვლები სიგრძეში იზრდება ძვლის თავზე არსებული ხრტილით. ძვალი ზემოდან დაფარულია შემაერთებელი ქსოვილის თხელი ფენით – ძვლისაზრდელათი. ეს ქსოვილი უზრუნველყოფს ძვლის სიგანეში ზრდას. ძვლის ქსოვილი ქმნის ხარიხებს, რომელიც ძვალს სიმტკიცეს ანიჭებს.
ძვლის ზრდას განაპირობებს ზრდის ჰორმონი, რომელსაც გამოყოფს ენდოკრინული ჯირკვალი –ჰიპოფიზი. როცა ზრდის ჰორმონი ნორმალურად გამოიყოფა, ადამიანი ჩვეულებრივ იზრდება და მისი სხეულიც პროპორციულია. თუ ჰიპოფიზი ზრდის ჰორმონს მცირე რაოდენობით გამოყოფს, ადამიანის ზრდა ფერხდება და ის ჯუჯა რჩება. (ჰიპოფიზური ჯუჯა – ახასიათებთ ცხოველებსაც). თუ ბავშვობაში ჰიპოფიზი ძალიან ბევრ ჰორმონს გამოიმუშავებს, იზრდება გოლიათი -2 მეტრი და მეტი სიმაღლის ადამიანი. თუ ჰიპოფიზის ჰორმონის გაძლიერებული გამოყოფა ხდება ადამიანის ჩონჩხის ზრდის დამთავრების შემდეგ, ეს იწვევს სხეულის ცალკეული ნაწილების: მაგ: ხელის მტევნის, ყბის, ცხვირის, ყვრიმალის ძვლების არაპროპორციულ გაზრდას. ამას აკრომეგალია ეწოდება.
ძვლის სიმტკიცე დამოკიდებულია არამხოლოდ მისი აგებულების თვისებურებებზე, არამედ მის ქიმიურ შედგენილობაზეც. ძვლების შედგენილობაში დიდი რაოდენობით შედის ცილები და მარილები. ძვლის შემადგენლობაში შედის ცილა ოსეინი და კალციუმის მარილები. გაძვალებისათვის მნიშვნელოვანია მარილები. ცილები ძვალს მოქნილობას, ელასტიურობას ანიჭებენ. კალციუმის მარილები ძვლის სიმტკიცეს განაპირობებს. მისი ნაკლებობისას ძვალი მყიფე ხდება. მცირეწლოვან ბავშვებს ძვლები რბილი აქვთ.ასაკის ამტებასთან ერთად ძვლები მაგრდება.ცილები და კალციუმის მარილები ძვლოვან ქსოვილს, ისევე როგორც ნებისმიერ სხვას სისხლის საშუალებით მიეწოდება. როცა ჩვენ საკვებთან ერთად კალციუმის კარბონატს მივიღებთ, სისხლი კალციუმს ძვლოვან ქსოვილში მიიტანს. კალციუმის გადასვლას სისხლიდან ძვალში ხელს უწყობს ფარისებრი ჯირკვლის მიერ გამოყოფილი ჰორმონი კალციტონინი. კალციუმის მარილები დიდი რაოდენობითაა თევზში, ყვავილოვან კომბოსტოში, მწვანე სალათში, რძესა და რძის ნაწარმში. საკვებში არსებული კალციუმი შეიწოვება სისხლში.სისხლში კალციუმის დონის მომატების საპასუხოდ ფარისებრი ჯირკვლიდან გამოიყოფა ჰორმონი კალციტონინი, რომელიც ხელს უწყობს კალციუმის გადასვლას სისხლიდან ძვლის უჯრედებში, საკვების კალციუმის შეთვისებას ხელსუწყობს D ვიტამინი. მინერალების დეფიციტი შეიძლება ჯანმრთელ ორგანიზმში განვითარდეს, თუ ადამიანმა გარკვეული პერიოდი მინერალებით მდიდარი საკვები ვერ მიიღო. ამ შემთხვევაში სისხლში ეცემა მინერალების რაოდენობა. თუ სისხლში კალციუმის რაოდენობა დაეცა, ფარისებრახლო ჯირკვლიდან , რომელიც ფარისებრ ჯირკვალში უჯრედების სახითაა წარმოდგენილი, გამოიყოფა პარატჰორმონი. იგი ძვლებიდან სისხლში კალციუმის გამოდევნას გამოიწვევს. ამ შემთხვევაში ჰომეოსტაზის მექანიზმი მოქმედებს, – ორგანიზმი ცდილობს შეინარჩუნოს კალციუმის სათანადო რაოდენობა სისხლში. თუ ადამიანი დროულად მიიღებს კალციუმით მდიდარ საკვებს, სისხლში კალციუმის დონე აღდგება და ორგანიზმი შეწყვეტს კალციუმის ძვლებიდან გამოდევნას. მაგრამ თუ კალციუმის ნაკლებობა სისხლში დიდხანს გაგრძელდა, ძვლებიდან კალციუმის სისხლში გამოდევნაც გაგრძელდება, ძვლოვანი ქსოვილი კალციუმით გაღარიბდება , ქსოვილში წარმოიქმნება სიცარიელეები და ძვალი მყიფე გახდება –ვითარდება ოსტეოპოროზი. ოსტეოპოროზის შედეგად მოსალოდნელია ძვლების ხშირი მოტეხილობა. ამიტომ აუცილებელია ყოველდღიურად მივიღოთ კალციუმით მდიდარი საკვები, პირველ რიგში ბოსტნეული. ასაკოვან ადამიანებს ახასიათებთ ხოლმე ძვლებში კალციუმის ნაკლებობა და ხშირად იღებენ ხელის, ფეხის, მენჯის ძვლების მოტეხილობას. მაგრამ ამ შემთხვევაში ძვლებში კალციუმის დეფიციტი ვითარდება ძირითადად არა საკვებში კალციუმის ნაკლებობის გამო, არამედ იმიტომ რომ ასაკოვანი ადამიანის წვრილი ნაწლავები ვეღარ ახერხებს კალციუმის ჯეროვნად შეწოვას. ამგვარად ჰომეოსტაზი შესაძლებელია დაირღვეს ორგანიზმის ცალკეული ორგანოების ფუნქციის მოშლის შედეგად, მაგ: ხანდაზმულ ადამიანებში წვრილი ნაწლავის ფუნქციის შესუსტების გამო.
ძვლოვანი სისტემის ფუნქციებია: საყრდენი – სხეული
ეყრდნობა ხერხემალს, ქვედა კიდურის ძვლებს.
დამცველობითი – ქალა იცავს ქალაში მოთავსებულ თავის ტვინს, გულმკერდის
ძვლები კუნთებთან ერთად გულსა და ფილტვებს.
მოძრაობითი – ჩონჩხის კუნთები მყესებით მიმაგრებულია ძვლებზე. კუნთის შეკუმშვა–მოდუნებისას
ჩონჩის ცალკეული ნაწილები მოქმედებენ როგორც ბერკეტი და სრულდება სხვადასხვა სახის
მოძრაობა.
სისხლმბადი – ძვლის წითელ ტვინში წარმოიქმნება სისხლის უჯრედები. სამარაგო – ძვლების ღრუებში მარაგდება ცხიმი, ძვლებში მარილები (მაგ: კალციუმის მარილები), რომლებიც გამოიყენება ორგანიზმისთვის აუცილებელი იონების წარმოსაქმნელად.
სისხლმბადი – ძვლის წითელ ტვინში წარმოიქმნება სისხლის უჯრედები. სამარაგო – ძვლების ღრუებში მარაგდება ცხიმი, ძვლებში მარილები (მაგ: კალციუმის მარილები), რომლებიც გამოიყენება ორგანიზმისთვის აუცილებელი იონების წარმოსაქმნელად.
ადამიანის ჩონჩხი: ადამიანის ჩონჩხში
ერთმანეთთან შეერთებული200–მდე ძვალია. ჩვენი სხეულის ძირითადი საყრდენია; ხერხემალი.
მას უშუალოდ უკავშირდება ქალა, ნეკნები და მენჯი. წინა მხრიდან ნეკნები უკავშირდება მკერდის ძვალს,ხოლო უკანა
მხრიდან ხერხემალს.10 წყვილი ნეკნი ხრტილის მეშვეობით უერთდება მკერდის ძვალს, ბოლო 2 წყვილი მოკლეა და თავისუფლად ბოლოვდება.
12 წყვილი ნეკნი და მკერდის ძვალი წარმოქმნის
გულმკერდის ყაფაზს.
ხერხემალი შედგება ერთმანეთზე მძივებივით ასხმული მალებისაგან. მალების უმრავლესობა შედგება:სხეულის, რკალისა და რამდენიმე მორჩისაგან. ხერხემალი შედგება 33–34 მალისაგან: კისრის–7 გულმკერდის–12 წელის–5 გავის 5 კუდუსუნის 4 ან 5. სხეულსა და მორჩებს შორის ხვრელია.ერთად მალას ხვრელები ხერხემლის არხს ქმნიან, რომელშიც მოთავსებულია ზურგის ტვინი.მოძრაობის დროს ხერხემლის მალები რომ არ დაზიანდეს, მალებს შორის მალთაშუა დისკებია განლაგებული. დისკი ძვალთან შედარებით რბილი და ელასტიურია, ამიტომ ამცირებს ბიძგებს მალებზე.ხერხემლის მალებში მოთავსებულია ზურგის ტვინი, საიდანაც გამოდის ნერვები.საზღვრებიდან გამოსული დისკი აწვება მათ და აზიანებს. ეს ტკივილს იწვევს. ზურგის ტვინის ან ნერვის დაზიანების გამო ადამიანმა შეიძლება კიდური ვეღარ ამოძრაოს. მალთაშუა დისკის დაზიანება ძირითადად მოხუცების პრობლემაა, რადგან დისკი ძველებურად ვეღარ უძლებს დატვირთვას. თავის ჩონჩხი ანუ ქალა შედგება ტვინისა და სახის განყოფილებებისაგან. ტვინის ქალა ერთმანეთთან უძრავად შეერთებული ბრტყელი ძვლების: კენტი შუბლის, კენტი კეფის , წყვილი თხემის და წყვილი საფეთქლის ძვლებისაგან შედგება.საფეთქლის ძვალზე მოთვსებულია გარეთა სასემნი ხვრელი, კეფის ძვალს კეფის დიდი ხვრელი აქვს, რომლითაც თავის ტვინი ზურგის ტვინს უკავშირდება. სახის ქალას შემადგენლობაში 15–მდე ძვალია–ზედა და ქვდა ყბის, ყვრიმალის, ცხვირის და სხვა.ეს ძვლები გარდა ქვედა ყბის ძვალისა უძრავად არის ერთმანეთთან შეერთებული. ზედა და ქვედა ყბაზე მოთავსებულია კბილბუდეები, რომლებშიც განლაგებულია კბილის ფესვები. ადამიანის ტვინის ქალა სახის ქალაზე დიდია. ეს თავის ტვინის ნახევარსფეროების ძლიერი განვითარების შედეგია. ცხოველებში პირიქით, სახის ქალა გაცილებით დიდია ვიდრე ტვინის. კიდურების ჩონჩხი შედგება-ზედა კიდურებისა და ქვედა კიდურებისაგან. ზედა კიდურების სარტყელს ქმნის: წყვილი ბეჭისა და წყვილი ლავიწის ძვალი. ბეჭის ძვალი ბრტყელი, სამკუთხა ძვალია, მას ზედა გარეთა კიდეზე დიდი ფოსო აქვს, რომელშიც მხრის ძვლის თავი თავსდება. ლავიწის ძვალი გრძელი, ოდნავ მოღუნული ძვალია. იგი წინ მხარეს მკერდის ძვალს უერთდება, თავისუფალი ბოლოთი კი ბეჭის ძვალთან არის დაკავშირებული. ზედა კიდურების ჩონჩხი შედგება: მხრის, წინამხრის და მტევნის ძვლებისაგან. მხრის ძვალი, გრძელი, ლულისებრი ძვალია. წინამხრის ძვალი ორია-იდაყვისა (ნეკის მხრიდან) და სხივის (ცერის მხრიდან). მტევანი შედგება ორ მწკრივად განლაგებული მაჯის ძვლებისგან, ნების 5 ძვლისგან, რომელიც ხელისგულის საყრდენს წარმოადგენს და თითების ფალანგებისგან. ქვედა კიდურები. ქვედა კიდურების სარტყელს ქმნის წყვილი მენჯის ძვალი უკანა მხრიდან მჭიდროდ შეერთებული გავის ძვალთან, რომელიც ერთმანეთთან უძრავად შეზრდილი გავის მალებისაგან შედგება. წინა მხრიდან მენჯს ძვლები ერთმანეთს უერთდება. ადამიანის მენჯს ფიალის ფორმა აქვს და შინაგანი ორგანოებისთვის კარგ საყრდენს წარმოადგენს. მენჯის ასეთი აგებულება ამართულ სიარულთანაა დაკავშირებული.ცხოველებს ადამიანთან შედარებით გავილებით ვიწრო მენჯი აქვთ. მენჯის სარტყელს უკავშირდება ქვედა კიდურების ჩონჩხი., რომელიც შედგება ბარძაყის, წვივისა და ტერფისაგან. ბარძაყს ქმნის ბარძაყის ძვალი, წვივს - დიდი და მცირე წვივის ძვლები (დიდი ცერის მხრიდან, მცირე კი ნეკის მხრიდან), ტერფს- უკანა ტერფის მოკლე ძვლები (მათ შორის ქუსლის ძვალი), წინა ტერფის 5 გრძელი ძვალი და თითების ძვლები. ძვლების შეერთების ტიპებია: უძრავი , ნახევრადმოძრავი და მოძრავი. უძრავი შეერთება აქვთ ისეთ ძვლებს, რომლებიც დამცელობით ფუნქციას ასრულებენ. მაგ: ქალას ძვლები იცავენ ტვინს.თავის ქალას ძვლები უძრავად არიან შეერთებულნი გარდა ქვედა ყბისა. ქალას ძვლები ისე მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს,რომ მათი შეერთების ადგილი ნაკერის შთბეჭდილებას ტოვებს. მენჯის ძვლებიც უძრავადაა დაკავშირებული. მენჯის ძვლები იცავს ნაწლავს, საკვერცხეებს. ნახევრადმოძრავი შეერთება– ძვლები ერთმანეთთან ხრტილოვანი ქსოვილითა დაკავშირებული; მაგ: ხერხემლის მალების ერთმანეთთან შეერთება. ნეკნების მკერდის ძვალთან შეერება. ნახევრადმოძრავი შეერთება უზრუნველყოფს ძვლების ერთმანეთის მიმართ შეზღუდულ გადაადგილებას.
მოძრავი შეერთება –სახსარი – (მხრის, იდაყვის, მუხლის, მაჯის და სხვა სახსრები) –სხვადასხვა ტიპის მოძრაობის საშუალებას იძლევა. სახსარი ამთლიანებს ორ ერთმანეთთან დაკავშირებულ ძვალს (წვივის და ბარძაყის ძვალს, წვივის და წინამხრის ძვალს). სახსარს ქმნის ორი ან მეტი ძვალი. მას რთული აგებულება აქვს. სასახსრე ძვლებიდან ერთ ერთზე არის სასახსრე ფოსო, რომელშიც ჩამჯდარია მეორე ძვლის შესაფერისი ფორმის სასახსრე ძვლის თავი. ფოსო და ძვლის თავი დაფარულია მბრწყინავი, გლუვი, ხრტილოვანი ფენით, რაც ამცირებს ხახუნს ძვლის მოძრაობისას. სახსარი გამაგრებულია იოგებით. სახსარი სასახსრე ჩანთაშია მოთავსებული,რომელიც სასახსრე სითხეს შეიცავს.რადგან სხეულის ნაწლები სხვადასხვაგვარ მოძრაობას ასრულებენ,არსებობს სახსრის სხვადასხვა ფორმა.მაგ:იდაყვის სახსარი,თითებისფალანგების სახსრები ერთ სიბრტყეში მოძრაობს; მხრის სახსარი, მენჯ–ბარძაყის სახსარი ყველა სიბრტყეში მოძრაობს და რამდენადმე ბრუნავს კიდეც. ხოლო ცერა თითის სახსარი ორ სიბრტყეში მოძრაობს. ყველაზე მოძრავი ცერა თითი ადამიანს კარგად აქვს განვითარებული. იგი ყველა თითის მოპირდაპირედ არის მოთავსებული, რასაც დიდი მნიშვენლობა აქვს სხვადასხვა სახის მოძრაობის შესრულებისათვის.
ხერხემალი შედგება ერთმანეთზე მძივებივით ასხმული მალებისაგან. მალების უმრავლესობა შედგება:სხეულის, რკალისა და რამდენიმე მორჩისაგან. ხერხემალი შედგება 33–34 მალისაგან: კისრის–7 გულმკერდის–12 წელის–5 გავის 5 კუდუსუნის 4 ან 5. სხეულსა და მორჩებს შორის ხვრელია.ერთად მალას ხვრელები ხერხემლის არხს ქმნიან, რომელშიც მოთავსებულია ზურგის ტვინი.მოძრაობის დროს ხერხემლის მალები რომ არ დაზიანდეს, მალებს შორის მალთაშუა დისკებია განლაგებული. დისკი ძვალთან შედარებით რბილი და ელასტიურია, ამიტომ ამცირებს ბიძგებს მალებზე.ხერხემლის მალებში მოთავსებულია ზურგის ტვინი, საიდანაც გამოდის ნერვები.საზღვრებიდან გამოსული დისკი აწვება მათ და აზიანებს. ეს ტკივილს იწვევს. ზურგის ტვინის ან ნერვის დაზიანების გამო ადამიანმა შეიძლება კიდური ვეღარ ამოძრაოს. მალთაშუა დისკის დაზიანება ძირითადად მოხუცების პრობლემაა, რადგან დისკი ძველებურად ვეღარ უძლებს დატვირთვას. თავის ჩონჩხი ანუ ქალა შედგება ტვინისა და სახის განყოფილებებისაგან. ტვინის ქალა ერთმანეთთან უძრავად შეერთებული ბრტყელი ძვლების: კენტი შუბლის, კენტი კეფის , წყვილი თხემის და წყვილი საფეთქლის ძვლებისაგან შედგება.საფეთქლის ძვალზე მოთვსებულია გარეთა სასემნი ხვრელი, კეფის ძვალს კეფის დიდი ხვრელი აქვს, რომლითაც თავის ტვინი ზურგის ტვინს უკავშირდება. სახის ქალას შემადგენლობაში 15–მდე ძვალია–ზედა და ქვდა ყბის, ყვრიმალის, ცხვირის და სხვა.ეს ძვლები გარდა ქვედა ყბის ძვალისა უძრავად არის ერთმანეთთან შეერთებული. ზედა და ქვედა ყბაზე მოთავსებულია კბილბუდეები, რომლებშიც განლაგებულია კბილის ფესვები. ადამიანის ტვინის ქალა სახის ქალაზე დიდია. ეს თავის ტვინის ნახევარსფეროების ძლიერი განვითარების შედეგია. ცხოველებში პირიქით, სახის ქალა გაცილებით დიდია ვიდრე ტვინის. კიდურების ჩონჩხი შედგება-ზედა კიდურებისა და ქვედა კიდურებისაგან. ზედა კიდურების სარტყელს ქმნის: წყვილი ბეჭისა და წყვილი ლავიწის ძვალი. ბეჭის ძვალი ბრტყელი, სამკუთხა ძვალია, მას ზედა გარეთა კიდეზე დიდი ფოსო აქვს, რომელშიც მხრის ძვლის თავი თავსდება. ლავიწის ძვალი გრძელი, ოდნავ მოღუნული ძვალია. იგი წინ მხარეს მკერდის ძვალს უერთდება, თავისუფალი ბოლოთი კი ბეჭის ძვალთან არის დაკავშირებული. ზედა კიდურების ჩონჩხი შედგება: მხრის, წინამხრის და მტევნის ძვლებისაგან. მხრის ძვალი, გრძელი, ლულისებრი ძვალია. წინამხრის ძვალი ორია-იდაყვისა (ნეკის მხრიდან) და სხივის (ცერის მხრიდან). მტევანი შედგება ორ მწკრივად განლაგებული მაჯის ძვლებისგან, ნების 5 ძვლისგან, რომელიც ხელისგულის საყრდენს წარმოადგენს და თითების ფალანგებისგან. ქვედა კიდურები. ქვედა კიდურების სარტყელს ქმნის წყვილი მენჯის ძვალი უკანა მხრიდან მჭიდროდ შეერთებული გავის ძვალთან, რომელიც ერთმანეთთან უძრავად შეზრდილი გავის მალებისაგან შედგება. წინა მხრიდან მენჯს ძვლები ერთმანეთს უერთდება. ადამიანის მენჯს ფიალის ფორმა აქვს და შინაგანი ორგანოებისთვის კარგ საყრდენს წარმოადგენს. მენჯის ასეთი აგებულება ამართულ სიარულთანაა დაკავშირებული.ცხოველებს ადამიანთან შედარებით გავილებით ვიწრო მენჯი აქვთ. მენჯის სარტყელს უკავშირდება ქვედა კიდურების ჩონჩხი., რომელიც შედგება ბარძაყის, წვივისა და ტერფისაგან. ბარძაყს ქმნის ბარძაყის ძვალი, წვივს - დიდი და მცირე წვივის ძვლები (დიდი ცერის მხრიდან, მცირე კი ნეკის მხრიდან), ტერფს- უკანა ტერფის მოკლე ძვლები (მათ შორის ქუსლის ძვალი), წინა ტერფის 5 გრძელი ძვალი და თითების ძვლები. ძვლების შეერთების ტიპებია: უძრავი , ნახევრადმოძრავი და მოძრავი. უძრავი შეერთება აქვთ ისეთ ძვლებს, რომლებიც დამცელობით ფუნქციას ასრულებენ. მაგ: ქალას ძვლები იცავენ ტვინს.თავის ქალას ძვლები უძრავად არიან შეერთებულნი გარდა ქვედა ყბისა. ქალას ძვლები ისე მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს,რომ მათი შეერთების ადგილი ნაკერის შთბეჭდილებას ტოვებს. მენჯის ძვლებიც უძრავადაა დაკავშირებული. მენჯის ძვლები იცავს ნაწლავს, საკვერცხეებს. ნახევრადმოძრავი შეერთება– ძვლები ერთმანეთთან ხრტილოვანი ქსოვილითა დაკავშირებული; მაგ: ხერხემლის მალების ერთმანეთთან შეერთება. ნეკნების მკერდის ძვალთან შეერება. ნახევრადმოძრავი შეერთება უზრუნველყოფს ძვლების ერთმანეთის მიმართ შეზღუდულ გადაადგილებას.
მოძრავი შეერთება –სახსარი – (მხრის, იდაყვის, მუხლის, მაჯის და სხვა სახსრები) –სხვადასხვა ტიპის მოძრაობის საშუალებას იძლევა. სახსარი ამთლიანებს ორ ერთმანეთთან დაკავშირებულ ძვალს (წვივის და ბარძაყის ძვალს, წვივის და წინამხრის ძვალს). სახსარს ქმნის ორი ან მეტი ძვალი. მას რთული აგებულება აქვს. სასახსრე ძვლებიდან ერთ ერთზე არის სასახსრე ფოსო, რომელშიც ჩამჯდარია მეორე ძვლის შესაფერისი ფორმის სასახსრე ძვლის თავი. ფოსო და ძვლის თავი დაფარულია მბრწყინავი, გლუვი, ხრტილოვანი ფენით, რაც ამცირებს ხახუნს ძვლის მოძრაობისას. სახსარი გამაგრებულია იოგებით. სახსარი სასახსრე ჩანთაშია მოთავსებული,რომელიც სასახსრე სითხეს შეიცავს.რადგან სხეულის ნაწლები სხვადასხვაგვარ მოძრაობას ასრულებენ,არსებობს სახსრის სხვადასხვა ფორმა.მაგ:იდაყვის სახსარი,თითებისფალანგების სახსრები ერთ სიბრტყეში მოძრაობს; მხრის სახსარი, მენჯ–ბარძაყის სახსარი ყველა სიბრტყეში მოძრაობს და რამდენადმე ბრუნავს კიდეც. ხოლო ცერა თითის სახსარი ორ სიბრტყეში მოძრაობს. ყველაზე მოძრავი ცერა თითი ადამიანს კარგად აქვს განვითარებული. იგი ყველა თითის მოპირდაპირედ არის მოთავსებული, რასაც დიდი მნიშვენლობა აქვს სხვადასხვა სახის მოძრაობის შესრულებისათვის.
ადამიანის ჩონჩხის
თავისებურებები: ადამიანს ახასიათებს ბიპადალიზმი–ორ
ქვედა კიდურზე გადაადგილება. როცა დავდივართ, დავხტივართ, დარბივართ ხერხემალი ამცირებს
მოძრაობის დროს წარმოშობილ ბიძგებს ქალაზე და მაშასადამე თავის ტვინზე. ბიძგების შესამცირებლად
ადამიანის ხერხემალს აქვს ნადრეკები: კისრის, წელის, გულმკერდისა და გავა–კუდუსუნის
ნადრეკი. ეს 4 ფიზიოლოგიური ნადრეკი ხერხემალს S–ის ფორმას აძლევს. კისრისა და წლის
ნადრეკები წინა არის მიქცეული (ლორდოზი), ხოლო გულმკერდისა და გავის–უკან (კიფოზი).
ახალშობილის ხერხემალს ნადრეკი არ გააჩნია.
კისრის ნადრეკის განვითრება 2–3 თვის ასაკში ხდება. ამ დროს ბავშვი თავის დაკავებას
იწყებს. მკერდის ნადრეკი 8–10 თვის ასაკში იწყება–დამოუკიდებელ ჯდომას სწავლობს. წელისა
და გავის ნადრეკი 1–1,5 წლის ასაკში ვიარდება, როცა ბავშვი დგომასა და სიარულს იწყებს.
გარდა ფიზიოლოგიურისა, არსებობს პათოლოგიური ლორდოზი და კიფოზი, რაც ამ ნადრეკების
ნორმის ფარგლებიდან გადახრაში გამოიხატება.
ლორდოზის დროს ხერხემლის წელის ნადრეკი ზედმეტადაა გამოხატული, ეს კი სხეულის
უკან გადახრას იწვევს. კიფოზი ხერხემლის გულმკერდის
ნადრეკის ზედემტი ამოზნექილობაა. ამ მდგომარეობას მრგვალი ზურგი ანუ კუზი ჰქვია. კიფოზის
დროს ჩავარდნილი მკერდი, შინაგანი ორგანოების მუშაობას აძნელებს, განსაკუთრებით სუნთქვას, ფერხდება გულის მუშაობა.
სქოლიოზი ხერხემლის ნორმალური მდგომარეობიდან მარჯვნივ ან მარცხნივ გადახრაა. სქოლიოზი ბერძნული სიტყვაა და მრუდეს ნიშანვს. სქოლიოზის
დროს ერთი მხარი მეორეზე მაღალია. ხერხემლის გამრუდება აფერხებს შინაგანი ორგანოების
მუშაობას.
ტერფზე ჩვენი ყველა თითი ერთ რიგშია განლაგებული. თითების ასეთი განლაგება ხელს
უწყობს ბიპედალიზმს. ადამიანის ტერფის
თაღოვანი ფორმაც ამცირებს ბიძგებს ხერხემალზე სხეულის მოძრაობის დროს. ასეთი კონსტრუქციის
ტერფი ადვილად უძლებს სხეულის სიმძიმეს და ადამიანს უადვილდება არასწორ ზედაპირზე გადაადგილება.
ბრტყელტერფიანობის დროს ტერფის ფორმა იცვლება–ტერფის თაღი დაბლა ეშვება და ბრტყელდება.
ამ დროს ფეხის ძირი მთლიანად ეხება საყრდენ ზედაპირს. ადამიანის სიარული დათვის ბაჯბაჯს
ჰგავს.ტერფი სივდება, აღინიშნება ტკივილი ტერფში, წვივში, მენჯში და წელის არეშიც კი. ძვლოვანი
სისტემის ზოგიერთი დაზიანება და დაავადებები:
მენისკი–არის რბილი ხრტილოვანი ქსოვილი, რომლითაც დაფარულის წვივის ძვალი სახსარში.სიმძიმეების ტარებისას მენისკი შეიძლება დაზიანდეს. ფეხს ამოძრავება ამ დროს იწვევს ტკივილს მუხლის არეში. ამრიგად, მენისკი ყველას გვაქვს, მუხლი იმას სტკივა, ვისაც მენისკი დაუზიანდა.
დაჭიმვა– ზოგჯერ უხერხული მოძრაობისას ან ტრავმისას ზიანდება სახსარში შემაერთებელი იოგები. ეს სახსრის ირგვლივ რბილი ქსოვილების შეერთებას იწვევს. ასეთ დაზიანებას დაჭიმვა ჰქვია.მას ახლავს სახსრის შესივება და სისხლჩაქცევები. ამ დროს დაშავებულს სახსარზე ცივი საფენები ან ყინული დავადოთ და მჭიდროდ შევუხვიოთ.
ღრძობა – უფრო რთულ შემთხვევად ითვლება ღრძობა, როცა სასახსრე ფოსოდან ხდება სახსრის თავის ამოვარდნა. პირველი დახმარება დაზიანებული ნაწილის გაუმოძრავება და ცივი საფენების დადებაა. სასწრაფოდ წავიყვანოთ ექიმთან. მოტეხილობა – ძვალი ტრავმისას შეიძლება გატყდეს. ყველაზე ხშირია კიდურების მოტეხილობა. მოტეხილობისას ადამიანი გრძნობს ძლიერ ტკივილს. დაზიანებული ადგილი შესიებული და დეფორმირებულია. ექიმის მოსვლამდე ადებენ არტაშანს: დაზიანებულ კიდურს სწორ ფიცარზე მოათვსებენ და მჭიდროდ გადაახვევენ, რათ მოტეხილი ძვლები ერთმანეთს არ დასცილდეს.
ნეკნების მოტეხილობის დროს საჭიროა დაშავებულმა ღრმად ამოისუნთქოს და ასეთ მდგომარეობაში მჭიდროდ შეიბინდოს. ძალზე სახიფათოა ხერხემლის მოტეხილობა. არ შევეხოთ სამედიცინო პერსონალის მოსვლამდე. თუ ეს ვერ ხერხდება დავაწვინოთ პირქვე რაიმე მყარ ზედაპირზე, მაგ: ფიცარზე (სხეულის სიმძიმე ხერხემალს რომ არ დააწვეს) თავქვეშ და მხრებქვეშ რბილი მუთაქა ამოვუდოთ და სამედიცინო დაწესებულებაში მივიყვანოთ.
მენისკი–არის რბილი ხრტილოვანი ქსოვილი, რომლითაც დაფარულის წვივის ძვალი სახსარში.სიმძიმეების ტარებისას მენისკი შეიძლება დაზიანდეს. ფეხს ამოძრავება ამ დროს იწვევს ტკივილს მუხლის არეში. ამრიგად, მენისკი ყველას გვაქვს, მუხლი იმას სტკივა, ვისაც მენისკი დაუზიანდა.
დაჭიმვა– ზოგჯერ უხერხული მოძრაობისას ან ტრავმისას ზიანდება სახსარში შემაერთებელი იოგები. ეს სახსრის ირგვლივ რბილი ქსოვილების შეერთებას იწვევს. ასეთ დაზიანებას დაჭიმვა ჰქვია.მას ახლავს სახსრის შესივება და სისხლჩაქცევები. ამ დროს დაშავებულს სახსარზე ცივი საფენები ან ყინული დავადოთ და მჭიდროდ შევუხვიოთ.
ღრძობა – უფრო რთულ შემთხვევად ითვლება ღრძობა, როცა სასახსრე ფოსოდან ხდება სახსრის თავის ამოვარდნა. პირველი დახმარება დაზიანებული ნაწილის გაუმოძრავება და ცივი საფენების დადებაა. სასწრაფოდ წავიყვანოთ ექიმთან. მოტეხილობა – ძვალი ტრავმისას შეიძლება გატყდეს. ყველაზე ხშირია კიდურების მოტეხილობა. მოტეხილობისას ადამიანი გრძნობს ძლიერ ტკივილს. დაზიანებული ადგილი შესიებული და დეფორმირებულია. ექიმის მოსვლამდე ადებენ არტაშანს: დაზიანებულ კიდურს სწორ ფიცარზე მოათვსებენ და მჭიდროდ გადაახვევენ, რათ მოტეხილი ძვლები ერთმანეთს არ დასცილდეს.
ნეკნების მოტეხილობის დროს საჭიროა დაშავებულმა ღრმად ამოისუნთქოს და ასეთ მდგომარეობაში მჭიდროდ შეიბინდოს. ძალზე სახიფათოა ხერხემლის მოტეხილობა. არ შევეხოთ სამედიცინო პერსონალის მოსვლამდე. თუ ეს ვერ ხერხდება დავაწვინოთ პირქვე რაიმე მყარ ზედაპირზე, მაგ: ფიცარზე (სხეულის სიმძიმე ხერხემალს რომ არ დააწვეს) თავქვეშ და მხრებქვეშ რბილი მუთაქა ამოვუდოთ და სამედიცინო დაწესებულებაში მივიყვანოთ.
adamians
saWmlis gareSe SeuZlia ramdenime kvira gaZlos, wylis gareSe ramdenime dRe, xolo
uhaerod mxolod ramdenime wuTi. organizmis yvela qsovili saWiroebs energias,
romelic ujredebSi sakvebi nivTierebebis wvisas gamomuSavdeba. am nivTierebebis
dasawvavad Jangbadia saWiro. radgan organizms Jangbadis maragi ar gaaCnia,
amitom is garemodan organizmSi ganuwyvetliv unda Sediodes. organizmis mier garemodan Jangbadis SთanTqmas da naxSirorJაngis gamodevnas sunTqva ewodeba.
sunTqvis organoTa sistemas Seadgens gulmkerdis RruSi mdebare filtvebi da
haergamtari gzebi: cxviris Rru, xaxa,
xorxi, traqea anu sasule da bronqebi.
CasunTqvisas haergamtari gzebiT
haeri filtvebSi Cadis. Tavdapirvelad haeri
xvdeba cxviris RruSi, romelic Zvlovan-xrtilovani ZgidiT marjvena da marcxena
nawilebadaa gayofili. cxviris Rrus talRovani zedapiri aqvs, rac sagrZnoblad zrdis mis
saerTo farTobs. cxviris Rru dafarulia
wamwamovani epiTluri qsoviliT, romelic uxvad mაragdeba sisxlZarRvebiT. sisxli
aTbobs garemodan moxvedril civ haers. wamwamovani qsovili gamoyofs lorwos, romelsac ekroba haerTan erTაd cxvirSi Semosuli mtveri, mikrobebi. lorwo Seicavs baqteriocidul nivTierebas da amitom is ara marto akavebs
mikrobebs, aramed auvneblebs kidec maT. ujredebi dafarulia citoplazmis wvrili
gamonazardebiT - wamwamebiT. isini swrafad da Zlierad
irxeva cxviris gasasvlelisken amosunTqvis dros da lorwos masze mikrul mtverTაn erTad da
mikrobebTan erTad gareT gamodevnis.
epiTelis ujredebis gamonazardebi -wamwamebi. cxvirSi ynosvis
receptorebia, amitom cxviriT sunsac SevigrZnobT.
mtvrisa da baqteriebisgan gawmendili,
datenianebuli da gamTbari haeri cxvirxaxasa da Semdeg xaxaSi gadadis, cxvirxaxidan
haeri xrtilovan xorxSi xvdeba. xorxs Zabris forma aqvs, romlis kedlebi
ramdenime xrtilisgan aris warmoqmnili. xorxi mniSvenlovani organoa ara mxolod
sasunTqi sistemis funqcionirebisaTvis, aramed bgerebis warmoTqmisaTvisac. xorxSi gaWimulia
mbgeri iogebi, romelთა Soris aris sivrce - yia. mbgeri iogebis rxeva - vibracia – warmoqmnis
bgeras. bgera mxolod maSin warmoiqmneba rodesac amosunTquli haeri ყiaSi gaivlis da
iogebs Searxevs. roca
mbger iogebi swrafad irxeva isini maRal bgeras warmoqmnis. am dros yiaSi viwyo
Riobi rCeba. roca yia gaxsnilia da iogebi modunebuli, Cven dabal bgerebs
gamovcemT. roca adamiani dums
mbgeri iogebi erTmaneTs Sordeba da yia tolferda samkuTxeds gavs. roca adamiani
Zalian xmamaRla laparakოs, yvirili azianebs mbger iogebs.
xorxSi mxolod haeri xvdeba. ylapvis dros
xorxs da yias zemodan rbili xrtilovani elastiuri xorxsarqveli efareba da sasunTq gzebSi saWmlisa da wylis moxvedras
uSlis xels. amis gamo sakvebi da siთxe xorxSi ar xvdeba. sakvebi saylapav milSi gadainacvlebs. xorxidan
haeri sasuleSi anu traqeaSi gadadis, romelsac milis forma aqvs. traqeac wamwamოvani
epiTeliumiTAgamofenili. misi wina kedeli
erTmaneTTan iogebiTA da kunTebiT dakavSirebuli xrtilovani naxevarrgolebisagan
Sedgeba. rac xels uwyobs misi sanaTuris mudmivad gaxsnil mdgomareobaSi yofnas.
ukana rbili kedeli saylapav mils ekvris da saWmlis gatarebas xels ar uSlis.
traqea itoteba marjvena da marcxena bronqad.
romlebic marjvena da marcxena filtvSi
Sedian. sunTqvis sitemis yvela organo, romelSic haeri gaivlis filtvebSi
SeRwevamde, qmnis haegamtr gzas. haergamtar
gzebSi haeri sufTაvdeba mtvrisagan, Tbეba, teniandeba da amis Semdeg xvdeba filtvebSi. filtvebi gulmkerdis Rrus udides adgils ikaveben. traqea
itoteba bronqebad, romlebic
filtvebSi Sedis, filtvebSi bronqebi sul ufro mcire da wvril milakebad itoteba.
es mcire milakebi bronqiolebia.
yoveli bronqiolis boloSi moTavsebulia mcire zomis Txelkedliani filtvis
buStukebi - alveolebi. alveolebi
Rrublisebr masas qmnian da maTi saerTo
zedapiri 100m3-ze metia. yovel filtvSi 300-350 milioni buStukia, filtvi SegviZlia
SevadaroT yurZnis mtevans, sadac totebi bronqebi da bronqiolebia, xolo
marcvlebi –alveolebi. garedan filtvs
SemaerTebeli qsovilis Txeli apki - gluvi, priala, filtvis plevra akravs. neknebis SigniT gulmkerdis Rruc amofenilia kedlis amyoli plevriT. maT Soris moTavsebulia hermetuli plevris Rru, notioa da
saerTod ar Seicavs haers. amitom filtvebi mWidrod ekvris gulmkerdis Rrus kedlebs da misi moculoba
gulmkerdis Rrus moculobis
cvlilebismagvarad icvleba. kedlis amyol da filtvis plevras Soris plevris RruSi siTxea, romelic amcirebs sunTqviT moZraobisas filtvebis xaxuns gulmkerdis Rrus kedlebze.
CasunTqva da amosunTqva ritmulad
enacvleba erTmaneTs da uzrunvelyofs fიltvebSi haeris gavlas, maT ventilacias.
CasunTqvis
da amosunTqvis monacvleobas mogrZo tvinSi mdebare sunTqvis
centri awesrigebs. sunTqvis centrSi
ritmulad aRmocendeba impulsebi, romelic nervebiT gadaecema neknTaSua kunTebsa
da diafragmas, gamiwvevs maT SekumSvas, neknebi aiwevs, diafragma daiwevs, brtyeldeba.
es iwvevs gulmkerdis Rrus gafarToebas, ამ
დროს ფილტვებში ჰაერის წნევა მცირდება, fიltvebi gulmkerdis
moZraobas ahyveba, xdeba CasunTqva,
Semdeg neknTaSua kunTebi da diafragmas
kunTebi dundeba, diafragma isev TaRovani xdeba gulmkerdis Rrus moculoba
mcirdeba, ამ დროს ფილტვებში ჰაერის წნევა მატულობს, filtvebi ikumSeba da iqidan idevneba haeri, xdeba amosunTqva, ase xorciledeba mSvidi
CasunTqva-amosunTqva.
garegan sunTqvasTan erTad gazTa cvla mimdinაreobs filtvebsa da qsovilebSi. qsovilebSi mimdinare gazTa cvlas Sinagani
sunTqva ewodeba. gazTa cvla filtvebsa da qsovilebSi xorcieldeba sisxlis
mimoqcevis ori wris meSveobiT.
filtvis yvela alveoli SefuTulia
kapilaruli qseliT alveolebisa da kapilarebis kedlebi Zalze Txelia, ujredebis mxolod erTi
Srisagan Sedgeba da amitom maT Soris
advilad xdeba Jangbadisa da naxSirorJაngis mimocvla.
gulidan venuri sisxli, sisxlis mimoqcevis mcire wriT filtvis kapilarebSi
midis. is Raribia JangbadiT da mdidaria naxSirorJangiT. filtvis alveolebSi ki
piriqiT, haeri mdidaria JangbadiT, xolo naxSirorJangi masSi praqtikulad ar
aris. amitom difuziiT Jangbadi alveolidan gadadis sisxlSi, sadac eriTrocitebis
hemoglobins ukavSirdeba. amave mizeziT kapilaruli sisxlidan naxSirorJangi
SeaRwevs filtvis alveolebSi. ase gardaiqmneba filtvis wreSi venuri sisxli arteriulad.
JangbadiT gamdidrebuli sisxli
miitaneba yvela qsovilamde, romelTaA ujredebSi Jangvis procesSi gamudmebiT
xdeba Jangbadis xarjva, xolo naxSirorJangi qsovilur siTxeSi gamoiyofa. amitom
kapilarebiT mitanili Jangbadi arteriuli sisxlidan qsovilur siTxeSi, Semdeg ki
ujredebSi advilad gadadis. naxSirorJangi ki qsoviluri siTxidan sisxlSi
SeaRwevs. amrigad, qsovilebSi arteriuli
sisxli venurad gardaiqmneba.
gazTaA cvlisaTvis aucilebelia alveolebis
mudmivad momarageba haeris axali nakadiT, amitom sasunTqi cikli-CasunTqva - amosunTqva uwyveti procesia.
სისხლში ნახშირორჟანგისა და ჟანგბადის რაოდენობაზე რეაგირებს თავის
ტვინი. სუნთქვითი მოძრაობების სიხშირე იმის მიხედვითაც იცვლება თუ რამდენი
ნახშირორჟანგია სისხლში. როგორც კი სისხლში ნახშირორჟანგის შემცველობა
გაიზრდება, ცუნთქვის ცენტრში აგზნება ძლიერდება და ნერვული იმპულსები ნერვების
მეშვეობით სასუნთქი კუნთებისაკენ ვრცელდება. ამის შედეგად სუნთქვითი მოძრაობების
სიხშირე და სიღრმე მატულობს.ღრმა ჩასუნთვა ამოსუმთქვაში გარდა ნეკნთაშუა კუნთებისა
და დიაფრაგმისა, მონაწილეობს მკერდისა და მხრის სარტყლის კუნთები, აგრეთვე მუცლის
კუნთებიც.
ჩასუნთქული ჰაერი თავისი
შემადგენლობით განსხვავდება ამოსუნთქული ჰაერისაგან ჩასუნთქულ ჰაერში 21% ჟანგბადია,
დაახლოებით 0,03% -ნახშირორჟანგი, 79 %-მდე აზოტი, 1 %-მდე წყლის ორთქლი და
ინერტული აირები. ამოსუნთქულ ჰაერში ჟანგბადის შემცველობა 16%-მდე კლებულობს.
ნახშირორჟანგისა კი 4%-მდე მატულობს. სისხლში არსებული თეთრი უჯრედები-მაკროფაგები მოძრაობენ სისხლიდან ალვეოლებში და
პირიქით. ისინი აუვნებლებენ ჰაერთან ერთად
ალვეოლებში მოხვედრილ ბაქტერიებს და სხვა ნივთიერებათა ნაწილაკებს.
სასუნთქ მემბრანაში არის
განსაკუთრებული უჯრედები, რომლებიც გამოყოფენ ლიპიდებს. ლიპიდის მოლეკულები ალვეოლების ღრუს უნარჩუნებენ გარკვეულ
მოცულობას-არ აძლევს საშუალებას ალვეოლის კედლებს, რომ ერთმანეთს მიეწებოს.
ფილტვების
სასიცოცხლო ტევადობა ზოგადად აღნიშნავს
რა მოცულობის ჰაერს იტევს ორივე ფილტვი. მშვიდი ჩასუნთქვის დროს ზრდასრული
ახალგაზრდა ადამიანი ჩაისუნთქავს
დაახლოებით 500მლ მოცულობის ჰაერს და
ამდენივეს ამოისუნქავს. (სასუნთქსი ჰაერი)
მშვიდი ჩასუნთქვის შემდეგ ფილტვებში კიდევ შეიძლება ჩავიდეს 1500მლ ჰაერი (დამატებითი
ჰაერი)
მშვიდი ამოსუნთქვის შედეგ კიდევ
შესაძლებელია 1500მლ ჰაერის
ამოსუნთქვა (სარეზერვო ჰაერი) თუ
მაქსიმალურად ღრმად ჩავისუნთქავთ და მერე
მაქსმალურად ღრმად ამოვისუნთქავთ,
მასში ნამოსუნთქლი ჰაერის მაქსიმალური რაოდენობა (სასუნთქი ჰაერი+დამატებითი ჰაერი+სარეზერვო ჰაერი) ქმნის სასიცოცხლო ტევადობას.თუმცა ფილტვებში
ყველაზე ძლიერი ამოსუნთქვის შემდეგ მაინც რჩება
მუდმივად 1100 მლ ჰაერი (ნარჩენი ჰაერი) თავის ტვინი შეიგრძნობს
სისხლში ნახშირორჟანგის რაოდენობის ნორმალური კონცენტრაციის დაქვეითებას და
მყისიერად შეწყვეტს სუნთქვას. ეს არის ე.წ აპნეა.
შეგრძნების დონეზე აპნეა აღიქმება როგორც სუნთქვის შეკვრა სუნთქვის რეგულაციაზე უარყოფილთ გავლენას ახდენს
ალკოჰოლი, ნარკოტიკული ნივთიერებები. ფ.ს.ტ არის დაახლოებით (4600 მლ
500+3000+1100) სპორტსმენებსა და ფიზიკური შრომით დატვირთული ადამიანების ფ.ს.ტ
შიეძლება 5000-5500მლ -მდე მიაღწიოს.
მოწევას მრავალი დაავადება
უკავშირდება: ბრონქიტი-ბრონქის მილები
დაზიანებულია და ძალიან ბევრ ლორწოს გამოყოფენ. ლორწო ხელს უშის ჰაერის თავისუფლად
გადაადგლებას საჰაერო გზებში. ბრონქიტი ხშირად გაცივების ბრალია და მალე იკურნება,
თუმცა ზოგჯერ დიდხანს გრძელდება და ქრონიკულ ბრონქიტს უწოდებენ.ემფიზემა-ფილტვის ალვეოლები კარგავენ
ელასტიურობას. მათი კედელი სქელდება და უხეშდება.უჭირს სუნთქვა. სიმსივნე. როცა ზოგიერთი უჯრედი იწყებს
უკონტროლო გამრავლებას. მათი რაოდენობა ქსოვილში მატულობს. ისინი არ შედიან
ნორმალურ უჯრედებთან კონტაქტში. წარმოიქმნება უჯრედების მასა, რომელიც აწვება
ჯანმრთელ ქსოვილს და აზიანებს მას.
ყველა ცოცხალი ორგანიზმი იკვებება. ჩვენი ორგანიზმი
ყველა საკვებ ნივთიერებას გარემოდან იღებს
საკვები პროდუქტებისა და წყლის სახით. საკვები
პროდუქტები საკვები ნივთიერებებისაგან შედგება, რომელთაგან მნიშვნელოვანია: ცილები,
ცხიმები, ნახშირწყლები, მინერალური მარილები, ვიტამინები და წყალი. ადამიანი ამ საკვებ ნივთიერებებს იღებს მცენარეული ან ცხოველური
საკვების სახით. საკვები პროდუქტებიდან ორგანიზმი შეითვისებს საკვებ ნივთიერებებს.
საკვები ნივთიერებები ორგანიზმში ასრულებენ სამშენებლო ფუნქციას.გარდა ამისა საკვები
ნივთიერებები არის ენერგიის წყარო. ადამიანში საკვების გადამუშავება და შეწოვა ხდება
საჭმლის მომნელებელ არხში. იგი ცალკეული განყოფილებებისაგან შედგება. თითოეული მათგანი
განსაკუთრებულ როლს ასრულებს საჭმლის მონელებაში. ეს განყოფილებებია: პირის ღრუ, ხახა,
საყლაპავი მილი, კუჭი, წვრილი და მსხვილი ნაწლავი, რომელიც სწორი ნაწლავითა და უკანა
ხვრელით მთავრდება.
საჭმლის მომნელებელი
სისტემა მილის სახით შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომლის კედელი სამშრიანია: გარეთა–შემაერთებელქსოვილოვანი, შუა–გლუვკუნთოვანი და შიდა–ეპითელურისაგან აგებული ლორწოვანი შრე. შემაერთებელქსოვილოვანი შრე
შემოსაზღვრავს მილს და მის დამცავ გარსს წარმოადგენს.
კუნთოვანი შრე უზრუნველყოფს ყლაპვას, საკვებში მომნელებელი წვენების შერევას, მის გადაადგილებას
მილში და ნარჩენების გამოყოფას. საკვების გადაადგილებას
ხელს უწყობს გლუვი კუნთების ტალღისებური შეკუმშვა – პერისტალტიკა. შიგა–ეპითელური შრის უჯრედები გამოიმუშავებს და გამოყოფს ლორწოს, ლორწოვანი გარსი შეიცავს საჭმლის
მომნელებელ წვრილ ჯირკვლებს. ლორწო ასველებს
საკვებს და აადვილებს მის მოძრაობას საჭმლის მომნელებელ მილში.
ცილების, ცხიმების და
ნახშირწყლების მონელებას სხვადასხვა ფერმენტები უზრუნველყოფს. მაგალითად: ამილაზა
აწარმოებს რთული ნახშირწყლის მარტივ შაქრებად დაშლის პროცესს, პეპსინი შლის ცილებს უფრო მარტივ მოლეკულებად,
ხოლო ამინომჟავებამდე დაშლის პროცესი მიმდინარეობს დიპეპტიდაზას მონაწილეობით, ფერმენტი
ლიპაზა მონაწილეობს ცხიმების დაშლაში.
მონელებული საკვები ნივთიერებები წყალხსნარის სახით შეიწოვება წვრილი ნაწლავის უჯრედების
მიერ აქტიური ტრანსპორტის გზით და გადადის სისხლში.გამონაკლისია ცხიმების დაშლის პროდუქტები.ისინი
შეიწოვება პასიური ტრანსპრტის საშუალებით და გადადის ლიმფურ კაპილარებში. ლიმფური სადინარებიდან
ცხიმები სისხლში ხვდება.
ნახშიწყლები–გლუკოზამდე – ამილაზებით იშლება ცილები –ამონიმჟავებამდე –პროტეზებით ცხიმები გლიცერინამდე და ცხიმოვან
მჟავებამდე –ლიპაზებით სხვადასხვა ნივთიერებებზე სხვადასხვა ფერმენტი მოქმედებს. ეს ნიშნავს რომ ფერმენტი სპეციფიკურია
– ის მხოლოდ კონკრეტულ ნივთიერებაზე მოქმედებს. ფერმენტი აქტიურია
მხოლოდ მკაცრად განსაზღვრული ტემპერატურისა და PH–ის პირობებში.
საკვების მექანიკური დამუშავება პირის
ღრუში ხდება. საკვები 15-18 წამამდე
ყოვნდება. აქ საკვები მექანიკურად ქუცმაცდება კბილებით, სველდება ნერწყვით და გუნდავდება ენის
მოძრაობით.გარდა მექანიკური გარდაქმნისა საკვები პირის ღრუში ქიმიურადაც გადამუშავდება.
ეს პროცესი ნერწყვის ფერმენტების ზემოქმედებით მიმდინარეობს.
ადამიანს აქვს კბილების რამდენიმე ტიპი, რომელსაც ის
იყენებს საკვების დანაწევრებისა და დაღეჭვისათვის.მოზრდილ ადამიანს 32 კბილი აქვს.
კბილებს განსახვავებული ფორმა აქვთ, რაც დაკავშირებულია მათ ფუნქციებთან. მჭრელი კბილების და ეშვის ფუნქციაა საჭმლის მოკბეჩა,
დანაწევრება. მცირე და დიდი ძირითადი კბილებით ვღეჭავთ საჭმელს. ამაში ძირითადი კბილების
ფართო და ხორკლიანი ზედაპირი გვეხმარება. ზედა და ქვედა ყბაზე წინა მხარეს 4-4 ბრტყელი
მჭრელი კბილია. მათ შემდეგ ორიე მხრიდან თითო წამახვილებული ეშვი. ეშვებს ორივე მხრიდან
მოსდევს ორ-ორი მცირე და სამ სამი დიდი ძირითადი კბილი. ამ კბილების ბოლო წყვილს სიბრძნის
კბილს უწოდებენ. ისინი ადამიანს 20-22 წლის ასაკში ამოსდის.
კბილი ცოცხალი ორგანოა და რთული აგებულება აქვს. მინანქარი–ფარავს
კბილს ზედა მხრიდან. დენტინი–ფოსფორისა
და კალციუმის მარილებით მდიდარი ძვლის მსგავსი ქსოვილია. პულპა–უზრუნველყოფს
კბილის კვებას, აღდგენას. პულპაში შემოდის სისხლძარღვები და ნერვები. კბილის ტკივილი,
სწორედ ამ ნაწილში არსებულ ანთებით პროცესს უკავშირდება. ცემენტი–ძვლის
ქსოვილის მაგვარია და ხელს უწყობს კბილისგამაგრებას ყბის ფოსოში. ენა შეხებას, ტემპერატურას და გემოს შეიგრძნობს.
ენა ასევე ხელს უწყობს დაქუცმაცებული საკვების პირის ღრუდან ხახისკენ გადაადგილებას. პირის
ლორწოვან გარსში განლაგებული მცირე სანერწყვე ჯირკვლებიდან და აგრეთვე სამი წყვილი სანერწყვე ჯირკვლიდან (ყბაყურა, ყბისქვეშა
და ენისქვეშა) ნერწყვი გამოიყოფა. სანერწყვე ჯირკვლები ყოველდღიურად დაახლოებით
1,5 ლიტრამდე ნერწყვს გამოიმუშავებენ. ნერწყვი
უსუნო, უფერო, უგემო ბლანტი სითხეა. ნერწყვი ძირითადად წყლისაგან შედგება. ამავდროულად ის შეიცავს ლორწოს, ბაქტერიების გამაუვნებელ ნივთიერებას–ლიზოციმს და ფერმენტ–ამილაზას.
ნერწყვს ტუტე რეაქცია აქვს. ამილაზა შლის სახამებელს
დისაქარიდამდე. დაღეჭილი, ნერწყვით გაჟღენთილი, დარბილებული,უკვე ფორმირებული
ლუკმა ხახაში ენის დახმარებით გადადის.
ეს ყლაპვის პროცესია.ხახიდან საკვები საყლაპავ
მილში ხვდება. საყლაპავი მილი დაახლოებით 25 სმ სიგრძის მილია. საყლაპავიდან საკვების
კუჭში გადასვლას საყლაპავის კედლის ტალღისებური შეკუმშვა – პერისტალტიკა
უზრუნველყოფს. კუჭი საჭმლის მომნელებელი მილის ყველაზე გაფართოებული
ნაწილია. ადამიანის კუჭი 1,5 ლ-მდე მასას იტევს. მასში საკვები 4–6 საათი ყოვნდება.
კუჭის ლორწოვანი გარსი დანაოჭებულია. მასში დიდი რაოდენობითა ჯირკვალი, რომელიც კუჭის წვენს გამოიმუშავებს.კუჭის წვენის შემადგენლობაში
შედის: ფერმენტები, 0,5 % მარილმჟვა, ლორწო. კუჭის ჯირკვლების
ნაწილი ლორწოს გამოყოფს, ნაწილი კი მარილმჟავასა და ცილის დამშლელ ფერმენტებს–პროტეაზებს. კუჭის პროტეაზები ცილის მაკრომოლეკულებს
შედარებით მცირე ზომის მონაკვეთებად–პეპტიდებად შლის. კუჭის წვენის მთვარი პროტეაზა პეპსინია. მარილმჟავას მოქმედებით პეპსინი
არააქტიური მდგომარეობიდან აქტიურ მგდომარეობაში გადადის. კუჭის წვენი შეიცავს აგრეთვე
ზოგიერთი ცხიმის: მაგ: რძის ცხიმის დამშლელ ფერმენტებს. ლორწო იცავს კუჭის კედლებს
მარილმჟვას ზემოქმედებისაგან.ლორწო გარკვეულ ბარიერს ქმნის კუჭის კედელსა და კუჭის
წვენს შორის. დამცველობითი ბარიერის დარვევის შემთხვევაში პროტეაზები და მარილმჟავა უჯრედის კედელს ,,გამოჭამს“.
წარმოიქმნება წყლული. კუჭის წვენი სადეზინფექციო ხსნარის მსგავსადაც მოქმედებს – ანადგურებს
საკვებთან ერთად მოხვედრილი ბაქტერიების უმრავლესობას. კუჭის კდელით შეიწოვება მცირე
რაოდენობით წყალი და მარილები, ზოგიერთი სამკურნალო პრეპარატი და ალკოჰოლი. კუჭში გათხევადებული
საკვები წვრილ ნაწლავში ულუფებად იგზავნება, სადაც მოინელება წვრილი ნაწლავის წვენით
და ღვიძლის მიერ გამოყოფილი ნაწლავის წვენის საშუალებით.
წვრილი ნაწლავი
საჭმლის მომნელებელი მილის ყველაზე გრძელი ნაწილია. წვრილი
ნაწლავის დასაწყის ნაწილს თორმეტგოჯა ნაწლავს უწოდებენ, რადგან მისი სიგრძე დაახლოებით
12-ჯერ აღემატება გოჯის სიგრძეს. თორმეტგოჯა ნაწლავში იხსნება ორი დიდი ჯირკვლის –კუჭქვეშა ჯირკვლისა და ღვიძლის სადინარი.
კუჭქვეშა ჯირკვლის ანუ პანკრეასის წვენს აქვს ტუტე რეაქცია და მასში ფერმენტების მთელი
ნაკრებია, რომელიც მაქსიმალურ აქტივობა, კუჭის ფერმენტებისგან განსხვავებით, ასეთ არეში
ავლენს.პანკრეასის პროტეაზები თორმეტგოჯაში აგრძელებს ჯერ კიდევ კუჭში დაწყებულ ცილის
დაშლას. ამილაზა ნახშიწყლებს–გლუკოზამდე, ხოლო
ლიპაზა ცხიმებს გლიცერინად და ცხიმოვან მჟავებად შლის. ლიპაზას ნაღველი ააქტიურებს.
ღვიძლი გამოყოფს საჭმლის მომნელებელ წვენს ნაღველს. ნაღველი სხვადასხვა ნივთიერებათა წყალხსნარია, რომელიც
აუცილებელია წვრილ ნაწლავებში ცხიმების მონელებისათვის. ღვიძლში განუწყვეტლივ გამომუშავდება
ნაღველი. ის გროვდება ნაღვლის ბუშტში და მხოლოდ მაშინ გადადის თორმეტგოჯაში, როცა იქ
საკვები ხვდება. ნაღველის მოქმედებით ერთ წვეთად შეკრული ათასობით ცხიმის მოლეკულა
ერთმანეთისგან განცალკევდება–ემულგირდება.
ლიპაზას მხოლოდ ცალკეული მოლეკულების დაშლა შეუძლია. ნაღვლის მოქმედებით იოლდება ცხიმების
გადამუშავება, რადგან ისინი მცირე წვეთებად იშლება.ნაღველი არ შეიცავს მომნელებელ ფერმენტებს,
იგი მხოლოდ ააქტიურებს მათ მოქმედებას. ნაღველი ნაწლავების პერისტალტიკასაც აძლიერებს
და საკვები ბიძგებით წვრილი ნაწლავის ქვედა განყოფილებებში იგზავნება.თორმეტგოჯა ნაწლავიდან
საჭმლის ფაფა წვრილ ნაწლავებში გადადის. წვრილი ნაწლავის სიგრძე ადამიანის სიმაღლეს
3-4-ჯერ აღემატება.
მონელება და შეწოვა
წვრილ ნაწლავში. წვრილ
ნაწლავში ნივთიერებების დაშლის პროცესი კვლავ გრძელდება. ცილები აქ ამონომჟავებამდე
იშლება, ნახშირწყლები–გლუკოზამდე, ხოლო ცხიმები –გლიცერინამდე და ცხიმოვან მჟავებამდე.
ამ ნივთერებებს წვრილი ნაწლავის კედლები იწოვს.ჩვენ მიერ მოხმარებული საკვების 90%
სწორედ წვრილ ნაწლავში შეიწოვება. წვრილი ნაწლავის
მთელი შიგნით ზედაპირი დაფარულის მილიონობით
მიკროსკოპული, თითების მსგავსი გამონაზარდით–ხაოთი,
მას თავის მხრივ კიდევ უფრო მცირე ზომის მიკროხაოები
აქვს.
პერისტალტიკის ტალღები, რომელიც წვრილ ნაწლავს მთელ
სიგრძეზე მიჰყვება, უბიძგებს მსხვილი ნაწლავისაკენ. წვრილ ნაწლავს მოსდევს მსხვილი
ნწლავი. წვრილ ნაწლავსა და მსხვილ ნაწლავის საზღვარზე ტომრის ფორმის ბრმა ნაწლავია.
იგი პატარა ჭიანაწლავით ანუ აპენდიქსით ბოლოვდება.
აპენდიქსში უხეში ან მოუნელებელი საკვების მოხვდერა ანთებით პროცესს ანუ აპენდიციტს
იწვევს. ამ დროს აპენდიქსს ამოკვეთენ ხოლმე.
ნაწლავებიდან სისხლი კარის ვენით მიემართება ღვიძლში.
ღვიძლში შეითვისებს სისხლში საჭმლის მომნელებელი
სისტემიდან შესული გლუკოზის გარკვეულ ნაწილს. ღვიძლის უჯრედები გლუკოზის უჯრედებისაგან
ქმნიან პოლიმერს-გლიკოგენს და ამ ფორმით ქმნიან გლუკოზის მარაგს ორგანიზმისათვის. ღვიძლიდან
გამოსული სისხლიმთელ ორგანიზმში ანაწილებს გლუკოზას, რომელიც ყველა ორგანოს უჯრდის
მიერ შეითვისება.
ღვიძლი ორგანიზმისათვის ძლიერი დამცავი ბარიერია. მასში
ერთ წუთში 1,5 ლ. სისხლი გაივლის, დღე-ღმეში კი 2000 ლ. სისხლი. ღვიძლი აუვნებლებს
საკვებთან ერთად შეწოვილ მავნე ნივთიერებებს. ზედმეტად ცხარე საკვები, ალკოჰოლი, ხელოვნური
მინარევებით დამზადებული სასმელი, აზიანებს ნაწლავებს და ღვიძლს.
მსხვილ ნაწლავში
გადაუმუშავებელი საკვების ნარჩენები გროვდება და 10–12 საათს ყოვნდება მსხვილ ნაწლავში
მონელება არ ხდება, თუმცა იქ ბინადარი მიკროორგანიზმები იწვევს მოუნელებელი ნახშირწყლების
დაშლას და ცილების ლპობას. ამის შედეგად წარმოიქმნება ორგანული მჟავები, აირები–ნახშირორჟანგი,
მეთანი, გოგრიდწყალბადი, სხვა ტოქსიკური ნაერთები.ეს შხამიანი ნივთიერებები სისხლში
გადადის და ღვიძლამდე აღწევს, სადაც მათი გაუვნებლება ანუ დეტოქსიკაცია ხდება. მაგ: ძალზე შხამიანი ამიაკი
ღვიძლში შედარებით ნაკლებ ტოქსიური შარდოვანად
გარდაიქმნება, რომელიც გარეთ შრდათან ერთად გამოიყოფა.
მსხვილ ნაწლავში ბინადარი მიკროორგანიზმები სასარგებლო
,,საქმიანობასაც’’ ეწევიან. ისინი ასინთეზებენ
ზოგიერთ ვიტამინს, თრგუნავენ დაავადების გამომწვევი ბაქტერიების მოქმედებას.
მსხვილ ნაწლავში ნარჩენებიდან შეიწოვება დიდი რაოდენობით
წყალი, მინერალური მარილები, ზოგიერთი ვიტამინი. ამის გამო ნარჩენები ნახევრად მყარ
მდგომარეობაში გადადის, ფორმირდება განავალი–ფეკალიები, რომელიც სწორ ნაწლავში გადადის
და ანალური ხვრელით გარეთ გამოიდევნება. ამ პროცესს დეფეკაცია ეწოდება.
ტიპიური ჩონჩხის კუნთი შედგება მილიონობით კუნთოვანი
უჯრედებისაგან. მათ წაგრძელებული ფორმის გამო ბოჭკოებს უწოდებენ. ბოჭკოებში უამრავი წვრილი შეკუმშვადი ძაფი მიოფიბრილია. მიოფიბრილები ცილებითა აგებული.
კუნთოვან ბოჭკოში დიდი რაოდენობითაა ცილების- აქტინის და მიოზინის მოლეკულები.
როდესაც ეს მოლეკულები ერთმანეთთან ახლოს მიდიან, კუნთოვანი უჯრედები მოკლდება - იკუმშება. უჯრედების დამოკლება იწვევს მთელი
ორგანოს - კუნთის დამოკლებას. ეს არის კუნთის შეკუმშვა. როცა აქტინის და მიოზინის მოლეკულები
ერთმანეთს დაცილდებიან, უჯრედი და შესაბამისად კუნთი საწყის ფორმას მიიღებს -კუნთი მოდუნდება. ბოჭკოები ცალკეულ კონებად იკვრება.
თითოეულ კონას გარს შემაერთებელი ქსოვილის თხელი ფენა აკრავს.ათასობით ასეთი კონა კუნთს
ქმნის, რომელიც მტკიცე, სრიალა,შემაერთებელქსოვილოვან გარსშია გახვეული. კუნთი ძვალს
მყესით უერთდება.
სახსარში ძვლების მოძრაობას კუნთების ორი ჯგუფის - მომხრელების და გამშლელების შეთანხმებული მოქმედება უზრუნველყოფს. ეს პროცესი განვიხილოთ
იდაყვის სახსრის მოძრაობის მაგალითზე. იდაყვის სახსრის მოხრას განაპირობებს მხრის შიდა
ზედაპირზე მდებარე ორთავა კუნთი. ეს კუნთი
ზედა ბოლოთი მიმაგრებულია ბეჭის ძვალზე, ხოლო ქვედა ბოლოთი წინამხრის ძვლების შიდა
ზედაპირზე. ამიტომ კუნთის შეკუმშვა წინამხარს მოიზიდავს მხრისკენ და იდაყვის სახსარი
მოიხრება.
მხრის გარეთა ზედაპირზე მდებარეობს სამთავა კუნთი, რომელიც ზედა ბოლოთი მყესებით
მიმაგრებულია ბეჭსა და მხრის ძვლის თავზე, ხოლო ქვედა ბოლოთი- წინამხრის ძვლების გარეთა მხრიდან. ამ კუნთის შეკუმშვა იწევს წინამხრის განზიდვას მხრისგან და ხელი იდაყვის სახსარში იშლება. შესაბამისად ორთავა კუნთს მომხრელს უწოდებენ, ხოლო სამთავა კუნთს-გამშლელს. რადგან საპირისპირო მოქმედებებს ასრულებენ, მომხრელი
და გამშლელი კუნთები ანტაგონისტი კუნთებია.
სახსრის მოძრაობას განაპირობებს ანტაგონისტი კუნთების
შეთანხმებული მოქმედება, ამ პროცესს სომატური ნერვული სისტემა არეგულირებს. როცა
სომატური ნერვული სისტემით იმპულსი შევა მომხრელ (ორთავა) კუნთში, იგი შეიკუმშება, ამ დროს გამშლელ (სამთავა) კუნთში არ შედის ნერვული იმპულსი და იგი მოდუნებულია. შესაბამისად
იდაყვის სახსარი მოხრილია. პირიქით, როცა სამთავა
კუნთი იკუმშება, მასში შესული ნერვული იმპულსის საპასუხოდ, ორთავა კუნთი მოდუნებულია
(მასში არ შედის ნერვული იმპულსი) და იდაყვის სახსარი იშლება.
მუშაობისთვის საჭირო ენერგიას კუნთი ნახშირწყლების დაჟანგვისას
- წვისას გამოიმუშავებს. ფიზიკური დატვირთვისას კუნთებს გაძლიერებულიდ მიეწოდებათ საკვები. ამიტომ ნავარჯიშები ადამიანის კუნთი ზომაში
მატულობს. ტურისტული ლაშქრობის მერე აგტკიებია კუნთები? ეს იმიტომ ხდება რომ გაძლიერებული
მუშაობისას ზოგჯერ ნახშირწყლები ბოლომდე წვას
ვერ ასწრებს და კუნთში მათი დაშლის შუალედური პროდუქტი-რძემჟავა გროვდება. რაც კუნთის ტკივილს იწვევს.
სლოკინს დიაფრაგმის სწრაფი, ხშირი შეკუმშვა იწვევს,
ეს დიდი თაღისმაგვარი კუნთი გულმკერდისა და მუცლის ღრუს მიჯნავს ერთმანეთისაგან. დიაფრაგმა
მუცლის კუნთებთან ერთდ ხველის, ცემინების და სიცილის პროცესშიც მონაწილეობს. ემოციების
გამოხატვაში განივზოლიანი კუნთების განსაკუთრებული ჯგუფი, ე.წ. მიმიკური კუნთები მონაწილეობს. მათი უმრვლესობა ერთი ბოლოთი ქალას ძვლებს, მეორე
ბოლოთი სახის კანის სხვადასხვა უბანს ემაგრება და შეკუმშვისას კანს ამოძრავებს. ზოგიერთი
კუნთის შეკუმშვისას შუბლზე განივი ნაოჭი ჩნდება,
ზოგი ტუჩის კუთხეს მაღლა სწევს (სიცილის კუნთი), ზოგი ტუჩის კუთხეს დაბლა სწევს
(ტირილის კუნთი), ზოგი პირის ხვრელს ავიწროებს, ზოგი -ქუთუთოებს შორის მანძილს. ზოგიერთი
მიმიკურიკუნთი, მაგ: პირის ირგვლივი კუნთი და თვაის ირგვლივი, ძვლებს საერთდ არ ემაგრება.
თავის კუნთებს მიეკუთვნება ასევე საღეჭი კუნთები. ოთხი წყვილი საღეჭი კუნთი
შეკუმშვისას ქვედა ყბას მაღლა სწევს. დანაწევრებულ მეტყველებასაც განაპირობებეს.
კისრის კუნთები მრავალრიცხოვანია.თავი
და კისერი მოძრაობაში მოჰყავთ. ტანის კუნთები -არჩევენ მკერდის, ზურგისა და მუცლის
კუნთებს. მკერდის კუნთები-მონაწილეობენ სუნთქვით მოძრაობაში. სუნთქვით მოძრობაში
ძირითად როლს ნეკნთშუა კუნთები და დიაფრაგმა ასრულებს. ზურგის კუნთები - რამდენიმე ფენას ქმნის.ზედაპირულად
მდებარე კუნთებს მოძრაობაში მოჰყავთ ზედა კიდურები და ნაწილობრივ თავი და კისერი. უფრო
ღრმად მდებარენი კი ამართვენ ხერხემალს და განაპირობებენ მის უკან და გვერძე გადახრას.ადამიანს
კარგად აქვს განვითარებული დუნდულა კუნთები,
რომლებიც მენჯისა და ბარძაყის ძვლებზეა მიმაგრებული და განაპირობებენ სხეულის ვერტიკალურ
მდგომარეობას, აგრეთვე განამტკიცებენ მენჯ-ბარძაყის სახსარს.
ზედა კიდურის კუნთები. მხრის სარტყელში
ძლიერ განვთარებული დელტისებრი კუნთი. შეკუმშვისას ხელს ჰორიზონტალურ მდგომარეობამდე
სწევს. წინამხარს ამოძრავებს ორთავა და სამთავა,
ორთავა მომხრელია, სამთავა გამშლელი კუნთი. წინამხრის ქვედა მხარეზე თითების
მომხრელი და გამშლელი კუნთები. განსაკუთრებით კარგადაა განვითარებულ ცერის კუნთები. ქვედა კიდურის კუნთები.-ხელის კუნთებზე გაცილებით
ძლიერია. მათ მთელი სხეულის სიმძიმე აწევთ და მამოძრავებელ ფუნქციასაც ასრულებენ. ადამიანს
კარგად აქვს განვითარებული კანჭის კუნთი, რომელიც აქილევსის მყესით მთავრდება.
ყველა განივზოლიანი ჩონჩხის კუნთის მოქმედებს ჩვენ ნება-სურვილს ემორჩილება, ამიტომ მათ ნებით კუნთებს უწოდებენ. სრულიად
განსხვავებულია გლუვი კუნთების მოქმედებს, რომელიც ჩვენ ნება-სურვილს არ ემორჩილება,
მათ უნებლიე კუნთებს მიაკუთვნებენ. გლუვ
კუნთებს ზოლები არ დაყვება. გლუვი კუნთების თითისტარისებური უჯრედები ერთმანეთის პაალელურად
არის განლაგებული შინაგანი ორგანოების-სისხლძარღვების, კუჭის, ნაწლავების, შარდის ბუშტის,
საშვილოსნოს კედლებში და ის ცალკეულ შრეებს ქმნის. გლუვი კუნთები უნებლიე კუნთებია.
ისინი უნებლიედ იკუმშება.
ნაწლავის კედელში არის გლუვი კუნთების გარეთა გასწვრივი და შიგნითა ირგვლივი
კუნთების შრე. გარეთა გასწვრივი (სიგრძივი)
კუნთების შეკუმშვა იწვევს - ნაწლავის დამოკლება-გაფართოებას. შიგნითა ირგვლივი (რგოლური)კუნთების
შეკუმშვა კი იწვევს ნაწლავის დაგრძელებას და სანათურის დავიწროებას. კუნთების ასეთ
კოორდინირებულ მუშაობას პერისტალტიკა ეწოდება.
გულის კუნთს განსაკუთრებული აგებულება აქვს.
ამ ქსოვილის მეზობელი ურედები ერთმანეთს უკავშირდება და ერთგვარ ხლართს წარმოქმნის.
ამ ფაქტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს
გულის სხვადასხვა განყოფილების ერთმანეთთან შეთნხმებული მოქმედებისათვის გულის
კუნთი უნებლიედ იკუმშება.
ციანობაქტერიები გაკვეთილი 7. საგამოცდო პროგრამა (ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები)
isini lurj-mwvane an TiTqmis moSavo-mwvane da zeTisxilisfer-mwvane ferisebia. maTi feri damokidebulia sxvadasxva pigmentis raodenobriv Seferadebaze. es pigmentebia: qlorofili, zogi karotinoidi, lurji fikociani da xSirad mcire raodenobiT wiTeli fikoeriTrini. swored amis gamo lurj-mwvane wyalmcenareebis Seferiloba gansxvavebulia (wiTeli, vardisferi, iasamnisferi) da damokidebulia pigmenturi CanarTebis ferze.
isini lurj-mwvane an TiTqmis moSavo-mwvane da zeTisxilisfer-mwvane ferisebia. maTi feri damokidebulia sxvadasxva pigmentis raodenobriv Seferadebaze. es pigmentebia: qlorofili, zogi karotinoidi, lurji fikociani da xSirad mcire raodenobiT wiTeli fikoeriTrini. swored amis gamo lurj-mwvane wyalmcenareebis Seferiloba gansxvavebulia (wiTeli, vardisferi, iasamnisferi) da damokidebulia pigmenturi CanarTebis ferze.
lurj-mwvane wyalmcenareebis nawili
erTujrediania, umravlesoba – mravalujrediani, koloniuri an Zafisebri forma.
isini gavrcelebulia wyalSic da niadagSic.
xSirad amboben rom lurj-mwvane
wyalmcenareebs ujredamdeli agebuleba aqvT.
baqteriebis msgavsad lurj-mwvane wyalmcenareebis
ujredebsac ar aqvs Camoyalibebuli birTvi, (mis magivrad ujredis centraluri
adgili nukleoids ukavia) mitoqondriebi da qloroplastebi, vakuolebi da ujredis
wveni,
ujredis garsi sakmaod mkvrivia da
naxSirwylebisgan Sedgeba da xSirad ganicdis galorwoianebas. citoplazmaSi
gvxvdeba qlorofilis Semcveli membranebi.
radgan lurj-mwvane wyalmcenareebs aqvT
qlorofili, amitom maT fotosinTezis unari gaaCniaT da avtotrofuli kveba
axasiaTebT. amiT isini gansxvavdebian baqteriebisagan, romelTa umravlesoba
kvebis tipis mixedviT heterotrofia.
iseni SedarebiT Zveli organizmebi arian,
romlebic qlorofils Seicaven. dedamiwis danaleq qanebSi naxes, romelTa asaki 3
mlrd welze metia.
isini farTodaa gavrcelebuli sxvadasxva
mtknar wyalSi, zRvebSi, okeaneebsa da niadagSi.
lurj-mwvane wyalmcenareebi xSirad iwveven
,,wylis ayv
prokariotul organizmebs miekuTvneba
baqteriebi da lurj- mwvane wyalmcenareebi. es organizmebi garsiTaa dafaruli,
xSirad wamwamebiTa da SoltiTaa aRWurvili. prokariotebSi eukariotul ujredebTan
SedarebiT cota organoidia. maT citoplazmaSi ar gvxvdeba mitoqondriebi,
endoplazmuri bade, goljis kompleqsi, lizosomebi, centriolebi.
XVII saukeneSi holandielma mkvlevarma antom
van levenhukma mis mier Seqmnili gamadidebeli xelsawyoTi (adidebda 160-200-jer)
aRmoaCina baqteriebi. igi werda, rom ,,adamianis kbilis nadebSi ufro meti
cocxali organizmia (baqteria), vidre adamianebis raodenoba mTel samyaroSi.”
aRmoCenili cocxali organizmebis umetesobas Cxiris forma hqonda, amitom maT
baqteriebi uwodes. (berZ. ,,baqteria” – Cxiri). mogvianebiT aRmoaCines sxva
formis baqteriebic.
baqteriebi gvxvdeba haerSi, niadagSi,
wyalSi, erT patara koSt niadagSic ki miliardobiT baqteriaa.
baqteriebi erTujrediani ubirTvo
organizmebia, amitom maT ubirTvo ujredebi uwodes (prokariotebi). maTi
umravlesobis danaxva sinaTlis mikroskopiT SeiZleba. zogierT maTgans erTi an
ramdenime Solti, zogs ki wamwamebi aqvs. maTi meSveobiT baqteriebi Txier
garemoSi gadaadgildebian.
baqteriebi erTmaneTisagan formiTac
gansxvavdebian. sxvadasxva formis baqteriebs saxelebic sxvadasxva aqvT:
baqteriebi Zalian swrafad mravldebian. xelsayrel
pirobebSi isini 20 wuTSi erTxel iyofian. erTi baqteriis STamomavlobas kolonia
ewodeba. sxvadasxva baqteriebi gansxvavebuli ferias da formis koloniebs
qmnis.
baqteriebis umravlesoba Tavs kargad grZnobs
Tbil, tenian garemoSi. maTze damRupvelad moqmedebs mzis pirdapiri sxivebi. Tu
garemos pirobebi araxelsayrelia (dabali an Zalian maRali temperatura, gamoSroba,
mzis sxivebi, sakvebis nakleboba), maSin baqteria sqel garss Semoikravs da
msvenebare mdgomareobaSi gadadis. baqteriis aseT formas spora ewodeba. zogi
spora uZlebs -273OC da ar iRupeba duRilis procesSi. sporis saxiT baqteria asobiT da aTasobiT weli inarCunebs sicocxles.
xelsayrel pirobebSi moxvedrisTanave spora damcav garss Semoixsnis da
gamravlebas iwyebs.
sunTqvisaTvis baqteriebis umetesoba
Tavisufal Jangbads iyenebs es aerobuli baqteriebia. (berZ. –haeri).
arsebobs baqteriebi, romlebsac ar esaWiroebaT Jangbadi. maT anaerobuli
(berZ. an –uaryofa) baqteriebi ewodeba.
kvebis niris mixedviT baqteriebi
mravalferovania. arsebobs avtotrofuli da heterotrofuli baqteriebi.
avtotrofebs miekuTvneba baqteriebi, romlebsac
aqvT qlorofili da awarmoeben fotosinTezs. heterotroful baqteriebs miekuTvneba:
saprofitebi da parazitebi.
saprofitebia:
1. rZemJava duRilis 2. ZmarmJava duRilis
3. spirtuli duRilis 4. lpobis baqteriebi
xolo parazitebia daavadebis
gamomwvevi baqteriebi.
baqteriuli procesebi Cvens
yofa-cxovrebaSi Zalian xSirad gvxvdeba. mag: rZisgan - mawvnis, araJnis,
karaqis, kefiris, xaWos miReba baqteriebis cxovelmoqmedebis Sedegia.
aseve baqteriuli moqmedebis Sedegia Rvinis,
Zmris, Sampanuris da a. S. damzadeba. am procesebSi monawileobs rZemJava,
ZmarmJava da spirtuli duRilis baqteriebi.
niadagSi mravali saxis baqteriaa. lpobis
baqteriebis mier gamowveuli procesi xSirad Zlier sasargebloa, es jgufi (lpobis baqteriebi) alpobs da
mineralur marilebamde Slis niadagSi moxvedril mkvdar organizmebs da amiT xels
uwyobs niadagSi nayofieri fenis neSompalis warmoqmnas.
bunebisaTvis sasargeblo lpobis procesi ukiduresad
arasasurvelia yofa- cxovrebaSi (mag: xorcis produqtebis gafuWeba) lpobis
baqteriebisagan dasacavad produqtebs aSroben, amarileben, akonserveben,
macivarSi inaxaven.
niadagis zogierTi baqteria haeridan azots
,,iWers”. da azotovan mineralur marilebad gardaqmnis, romlebic mcenareebisTvis
aucilebelia. es baqteriebi parkosani mcenareebis(mag: lobios, soiis, bardis)
fesvebze cxovroben da koJrebs wamoqmnian.
paraziti baqteriebi iwveven iseT saSiS
daavadebebs, rogoricaa botulizmi, filtvebis anTeba, difteria, qolera, Savi
Wiri, angina, tifi, cimbiris wyluli da sxva. yvela am davadebas parazituli
baqteriebi iwveven. isini iWrebian adamianis organizmSi da cocxali ujredebis
xarjze ikvebebian., mravldebian, gamoyofen sxvadasxva saxis Sxamebs. mag: mZime
baqteriuli daavadebaa tetanusi (gaSeSeba), romlis gamomwvevi baqteria niadagSi
binadrobs.
amrigad
baqetriebi mravalferiovania.
adamiani mavne baqteriebs sxvadasxva xerxiT
ebrZvis. baqteriebs maRali temperaturiT, wneviT an ultraiisferi sxivebiT
anadgureben. am process sterilizacia ewodeba. qirurgiuli operaciis win
ara mxolod iaraRebs, aramedSesaxvev masalasac asterileben. iyeneben sterilur
bambas, saoperacio oTaxs specialuri sadezinfeqcio xsnarebiT amuSaveben.
sterilizacias mimarTaven produqtis xangrZlivad
Senaxvis mizniTac. (konservebis damzadeba).
zogierTi baqteria organizmisaTvis
aucilebelic ki aris. adamianTa da cxovelTa nawlavebSi binadroben ,,megobari”
baqteriebi, romlebic lpobis gamomwvevi saprofituli da daavadebis gamomwvevi
parazituli baqteriebis gamravlebas aferxeben, e.i. gvicaven kidec.
baqteriuli ujredi mkvrivi kedliTaa
SemosazRvruli, romelsac garedan lorwovani kafsula akravs. igi icavs baqteriul
ujreds gamoSrobisa da garemos sxva araxelsayreli pirobebisagan. ujredis kedlis
qveS palzmuri membranaa. igi uSualod citoplazmas esazRvreba. baqteriebis
citoplazmaSi, centrSi moTavsebulia birTvis magvari struqtura _ nukleoidi,
romelic citoplazmisagan garsiT ar aris gamijnuli. igi dnm-is Semcveli erTi rgoluri
qromosomiTaa warmodgenili, masSia warmodgenili baqteriis zrdisa da
ganviTarebisTvis saWiro genetikuri informacia. citoplazmaSi mdebareobs meore,
mcire zomis maryuJad Sekruli dnm –plazmidi, romelic sxva TvisebebTan
erTad, baqteriebs antibiotikebisadmi mdgradobas aniWebs.
zogi baqteria Seicavs endospors,
romlis funqciaa temperaturis, radiaciis, gamoSrobis da qimiuri
nivTierebebisagan baqteriebis dacva.
garda
amisa, citoplazmaSi aris ribosomebi. citoplazma Seicavs cilebs, cximebs,
naxSirwylebs, fermentebs da sxva nivTierebebs.
virusi - sicocxlis araujreduli
forma
virusi warmoadgens sicocxlis araujredul
formas. virusebi arc mcenareul samyaros miekuTvnebian da arc cxovelurs. isini ori
samyaros mijnze dganan, magram es mijna gansakuTrebulia is cocxal da aracocxal
bunebas hyofs. mecnierebs jer ver gadauwyvetiaT miakuTvnon Tu ara virusi cocxal
organizmebs.
virusi 1892 wels wels
ukve Seswavlilia virusebis
mrvali saxeoba (3000-ze meti), xolo 1935 wels
virusi, werda stenli, ,,qvasaviT mkvdari”
gaxda. kristaluri virusi ar mravldeba, magram sakmarisia am TiTqos usicocxlo
nivTierebis kristalebi xelaxla Tambaqos mwvane qsovilebSi SeviyvanoT, rom isini
maSinve ,,gacocxldebian”, swrafad gamravldebian da daavadeben mcenares.
virusebi sruliad gansakuTrebuli gziT
mravldebian, ase sxva aravin mravldeba bunebaSi. isini ar iyofian, ar ikvirtebian
da daxmarebisaTvis sasqeso ujredebs ar mimarTaven. isini gugulis meTodiT
moqmedeben: SeaRweven cocxal organizmSi da aiZuleben mas maragad gadadebuli,
misTvis saWiro sakvebi nivTierebebidan… axali virusebi Seqmnas. gamravlebis
procesSi myofi virusi ki mxolod miTiTebebs aZlevs ,,terorizebul” ujreds, Tu
rogori gegmis mizedviT unda damzaddes misi Svilebi da Tvalyurs adevnebs, rom
muSaoba zustad saWiro nimuSis mixedviT midiodes. nimuSi is ramdenime genia, romlebisganac
arsebiTad Sedgeba virusi. genebi ribonukleinis mJavasgan arian agebulni da
memkvidreobiTobis daSifrul kods Seicaven.
virusis
nukleinis sxeulaki isea damaluli cilovan
garsSi (kafsidSi), rogorc grafiti fanqarSi. es misi javSania, magram roca virusi
cocxal ujredSi Sedis, cilovan abjars zRurblTan tovebs, ujredis gareT, Tumca,
cilis garkveuli nawili, rogorc Cans, Tan miaqvs,
ujredi,
romelmac mTeli sasicocxlo wvenebi sxvisi Svilebis Seqmnaze daxarja gadatvirTulia
Tavisive gaCenili parazitebiT da ra Tqma unda iRupeba.
zogierT mecniers, virusebi ar miaCnia cocxal
arsebebad, radgan isini sxva organizmebis daxmarebis gareSe ver mravldebian, da
saerTod kargaven sasicocxlo Tvisebebs, Tu am organizmidan gamovaZevebT, es
damcvel cilovan garsSi Casmuli genebis jgufia, amboben isini.
zogierT ujredSi SeiZleba movklaT cocxali
sawyisi, Tu mis molekuler struqturas ultrabgeriT davSliT. amis Semdeg isini
wyveten gamravlebas, magram fizikur Tvisebebs ar akrgaven - ar iSlebian, ar
ixsnebian, ar ixrwnebian, rogorc yvela mkvdari sxeuli, aramed mxolod
kristaldebian.
virusis
struqtura prokariotul ujredTan SedarebiTac
ki bevrad martivia: yvela virusi memkvidruli informaciis matarebel
nukleinis mJavas molekulas – dnm-s an
rnm-s Seicavs, romelic cilovani garsiT kafsidiT aris garemoculi.
virusebi cilisa da nukleinis mJavebis garda,
Tavis sferosebur sxeulSi mcire raodenobiT cximebisa da naxSirwylebsac Seicaven.
erT
ujredSi SeiZleba aTasobiT virusi moTavsdes. isini cocxal ujredebSi iWrebian, gamravlebas
iwyeben da mTel citoplazmas ikaveben. virusebiT gatenili ujredi bolos skdeba,
virusebi gareT gamodian da axali SetevisaTvis arian mzad.
virusebi ,,cocxali Sxamebi” bevr daavadebas
iwveven, mag: ybayuras, wiTelas, wiTuras, yvavils, Cutyvavilas, grips, cofs,
poliomielits, Sidss. virusebi aavadeben mcenareebsa da cxovelebs, iwveven
qaTmis Wirs, qaTmis grips, atmis foTlebis sixuWuWes, Tambaqos mozaikur
daavadebas, titas Wrelfurclianobas.
virusebi Tavisi agebulebiT sxva
mikroorganizmnebisgan mkveTrad gansxvavdebian. isini ar sunTqaven, ar
izrdebian, ar moZraoben da ar ikvebebian. maT mxolod gamravleba SeuZliaT da
isic maspinZeli ujredebis xarjze. amitom maT ujredSida parazitebs uwodben.
virusi gamoirCeva didi mdgradobiT, mas mxolod
ultraiisferi sxivebi anadgurebs.
virusebi
yvelaze mcire zomis organizmebia cocxal arsebaTa Soris. maTi zomebi 15-20
nanometridan 300-500 nanomrtramde meryeobs, misi danaxva SeuZlebelia yvelaze
Zlier sinaTlis mikroskopSic ki. virusebisTvis Tvalyurisdevneba mxolod
eleqtronuli mikroskopiT Tu moxerxdeba. am mikroskopSi SuSis linzebi
eleqtromagnitebiTaa Secvlili, sinaTlis sxivi ki eleqtronebis nakadiT.
eleqtronuli mikroskopi 300000-jer gadidebul gamosaxlebas iZleva.
adamianis
imunodeficitis virusi (aiv) umZimes daavadebas iwvevs. es daavadebaa Sidsi (SeZenili
imunodeficitis sindromi). imunodeficitis virusi adamianis dacviT sistemas
azianebs, amitom organizmi msubuq daavadebasac ki veRar umklavdeba. mas advilad
emarTeba infeqciuri da simsivnuri daavadebebi, ris Sedegadac iRupeba.
Sidsis
gamomwvevi viursi rTuli agebulebis garsiTaa SemosazRvruli. mis centrSi ki
rnm-is ori Zafia moTavsebuli. Sidsi TiTqmis yvela qveyanaSia gavrcelebuli. maT
Soris saqarTveloSic. daavadebulTa raodenoba yovelwliurad matulobs. daavadeba
gadadis inficirebuli (dasnebovnebuli) sisxliT, gausterilebeli samedicino
iaraRebis gamoyenebiT (ZiriTadad narkomanebSi), daavadebul adamianTan
sqesobrivi kontaqtiT. Sidsi ar vrceldeba haerwveTovani gziT, sayofacxovrebo
nivTebiT, TeTreuliT, WurWliT, saTamaSoebiT, saerTo abazaniTa da tualetiT
sargeblobiT. virusi ar gadaaqvT cxovelebs (maT Soris mwerebs), daavadebuli
adamianebi yoveldRiur yofaSi mosaridebelni ar arian, piriqiT, maT Cveni
yuradReba da gamxneveba sWirdebaT.
C hepatitic viursuli
daavadebaa. amJamad msoflioSi aRricxulia C hepatitiT inficirebuli 500 mln-ze meti adamiani. daavadeba RviZlis
qsovilebis mwvave an qronikuli anTebis saxiT mimdinareobs da xSirad ciroziT an
RviZlis kiboTi rTuldeba. infeqciis wyaros warmoadgens inficirebuli (virusmatarebeli
an daavadebuli) adamianebi. C hepatitis virusi, Sidsis msgavad, sisxliT gadaecema. gadacemis gza ki
orgvaria: bunebrivi da xelovnuri. infeqciis gadacemis bunebrivi gza sqesobrivi
kontaqtia. rac Seexeba xelovnuri inficirebis gzas mas miekuTvneba tatuireba,
pirsingi, arasteriluri samedicino instrmentebis gamoyeneba da sisxlis gadsxma.
statistikis Tanaxmad, C hepatitiT yvelaze xSirad narkotikebis intravenuri momxmareblebi
inficirdebian.
arsebobs virusebi, romlebic baqteriebs
anadgureben.
1917 wels
fagi Tavis, kudisa da kudis gamonazardebisgan
Sedgeba. Tavis centrSi moTavsebulia dnm, xolo misi danarCeni nawilebi cilebiT
aris agebuli.
es virusebi baqteriebis parazitebia. isini
kudiT eWidebian baqteriis garss,
azianeben mas da TaviaanT dnm-s ,,uSxapuneben”. virusis dnm-is meSveobiT
baqteriis ujredis xarjze mis SigniT axali fagebis wamoqmna iwyeba. bolos
baqteriis ujredi skdeba da gamravlebuli virusebi baqteriebis axal ujredebs
asnebovneben.
im baqteriofagebs, romlebic daavadebis
gamomwvev baqteriebs azianeben, adamianebi amraleben, ampulebSi aTavseben da
samkurnalod iyeneben.
Cveni
megobari baqteriofagebi – STanTqaven baqteriebs da ewodebaT ,,virusTa
virusebi”.
პლაზმური მემბრანა-აგებულება და ფუნქციები ამსგავსებენ თხევად მოზაიკას. შედგება ფოსფოლიპიდების
ორმაგი შირსაგან, რომელშიც ალაგ-ალაგ სხვადასხვა
ზომისა და ფორმის ცილის მოლეკულებია გაბნებული.მემბრანაში ფოსფოლიპიდები ორ შრედ ლაგდება
ისე, რომ ერთი შირს ფოსფოლიპიდების პოლარული თავები უჯრედის გარეთ არის მიმართული,
ხოლო მეორე შრის-ციტოპლაზმისაკენ. მათი ჰიდროფობური კუდები ერთად თავს კარგად გრძნობენ.ფოსფოლიპიდები
განუწყვეტლივ ირხევიან.მემბრანის ნორმალური ფუნქციონირებისათვის აუცილებელია ნორმალური
კონსისტენციის შენარჩუნება. ამაში დიდ როლს ფოსფოლიპიდებს შორის ჩართული ქოლესტერინის
მოლეკულები ასრულებენ. ისინი ტემპერატურის გაზრდის დროს ზღუდავენ მემბრანის გათხევადებას,
ხოლო ტემპერატურის დაწევისას ზღუდავენ მის გამყარებას.ცილებს ლიპიდების ორმაგ შრეში
სხვადასხვა პოზიცია უკავიათ. ზოგი მემბრანის ზედაპირზეა, ზოგი მსშია ჩასმული, ზოგი კი მთლიანად განჭოლავს მემბრანას.ზოგიერთ
ცილას რთული, დატოტვილი ნახშირწყლები უკავშირდება. ასეთ ცილებს გლიკოპროტეინები ეწოდება.როგორც აირები, ასე
ჰიდროფობური ნაერთები მემბრანის გავლით ორვე მიმართულებით გადაადგილდებიან. ისინი ყოველთვის
მაღალი კონცენტრაციის გრადიენტიდან დაბალი კონცენტრაციის მიმართულებით დიფუზიით გადაადგილდებიან.
Na, K, Ca, Cl -ის იონები გადაადგილდებიან ე.წ იონური
არხების საშუალებით. ეს არხები მემბრანის გამჭოლი ცილებია, რომლებიც ჰიდროფილურ
,,დერეფნებს“ქმნიან. მასში გავლა მხოლოდ გარკვეული ზომისა იონს შეუძლია.
ცილა ტრანსპორტერები კი ფიზიკურად
უკავშირდებიან გადასატან მოლეკულებს. ამ დროს მათი კონფორმაცია ისე იცვლება, რომ რომ
საბოლოოდ გადასატანი მოლეკულა უჯრედის შიგნით აღმოჩნდება ასე გადაიტანება გლუკოზა ჩვენი
კუნთების და ღვიძლის უჯრედებში, ერითროციტებში. ამავე ტრანსპორტერის საშუალებით გლუკოზამ შეიძლება დატოვოს ღვიძლის უჯრედი და გარეთ
გამოვიდეს. მაგ: როდესაც სისხლში გლუკოზის რაოდენობა მკვეთრად მცირდება, ღვიძლის უჯრედებიდსან
გლუკოზა სისხლში გადადის.იონებისა და ჰიდროფილური ნივთიერებების ტრანსპორტს მემბრანის გავლით გაადვილებული დიფუზია ეწოდება.არც ერთი სახის
დიფუზიაზე უჯრედი ენერგიას არ ხარჯავს., ვინაიდან დიფუზია ყოველთვის ნივთიერებათა მაღალი
კონცენტრაციიდან დაბლის ანუ კონცენტრაცილი გრადიენტის მიმართულებით ხდება. ასეთ ტრანსპორტს
პასიური ტრანსპორტი ჰქვია.ხანდახან საჭიროა
რომ ნივთიერებებმა იმოძრაონ კონცენტრაციული გრადიენტის საწინააღმდეგოდ, ანუ გადაადგილდნენ
იქით, სადაც მათი კონცენტრაცია ისედაც მაღალია. ამ შემთხვევაში უჯრედი ნივთიერებათა
ტრანსპორტირებაზე დიდი ენერგიას ხარჯავს. ასეთ ტრანსპორტს აქტიური ტრანსპორტი ეწოდება.
დიდი მოლეკულების
(მაკრომოლეკულების) ტრანსპორტისათვის უჯრედი განსაკუთრებულ ხერხს მიმართავს. ნუკლეინის
მჟვები, ცილები, მიკრობები პლაზმურ მემბრანაში
იფუთება და ისე აღწევს უჯრედში. ამ პროცესს ენდოციტოზი
ჰქვია.(ენდო-შიგნით, ციტოს-უჯრედი)არსებობს ენდოცოტოზის რამდენიემ ფორმა: ფაგოციტოზი
და პინოციტოზი. ფაგოციტოზის დროს ემმბრნა
გამონაზარდებს წარმოქმნის, რომელიც გარს ერტყმის ბაქტერიებსა და ვირუსებს. წარმოიქმენბა
ვაკუოლი, რომელიც მოსწდება მემბრანას და ციტოპლაზმაში გადაადგილდება.
პინოციტოზის გზით უჯრედში ხსნარები ხვდებიან. ამ დროს მემბრანა
არ წარმოქმნის გამონაზარდებს. ის ციტოპლაზმისაკენ იზნიქება, გარს ერტყმის სითხეს და
წარმოქმნილი შედარებით მცირე ზომის ვაკუოლები ციტოპლაზმაში აღმოჩნდებიან. პინოციტოზს
წყლის სმას ადარებენ.ენდოციტოზის საწინააღმდეგო პროცესია ეგზოციტოზი. ამ დროს უჯრედებში წარმოქმნილი მაღალმოლეკულური ნივთიერებები
მემბრანაში შეფუთულები ტოვებებ უჯრედს.
საინტერესოა როგორ
გადალახავს მემბრანის ჰიდროფობურ ბარიერს წყლის პოლარული მოლეკულა-წყალსა და ლიპიდებს
ხომ ერთმანეთი სძულს.წყალი მემბრანის უწვრილეს ფორებში მოძრაობს, რომლებშიც სხვა პოლარული,
უფრო დიდი ზომის მოლეკულები ვერ ეტევა. ცილებს,
რომლებიც ამ ფორებს ქმნიან, აქვაპორინები
დაარქვეს.
წყლის დიფუზიას მაღალი კონცენტრაციიდან დაბლის მიმართულებით
ოსმოსი უწოდეს. ოსმოსი ისეთი დიფუზიაა,
რომლის დროსაც გადაადგილდება მხოლოდ წყლის მოლეკულები, ხოლო წყალში გახსნილი ნივთიერებების
მოძრაობა მემბრანის გავლით შეზღუდულია.ცოცხალ ორგანიზმში ოსმოსი მრავალ სასიცოცხლო
პროცესს უდევს საფუძვლად.წყლის კონცენტრაცია ნიადაგში უფრო მაღალია ვიდრე უჯრედის შიგნით.
ხსნარს, რომელშიც ნაკლები ნივთიერებაა გახსნილი ციტოზოლთან შედარებით ჰიპოტონური ეწოდება. ხოლო თუ ხსნარი ციტოზოლთან შედარებით მეტი ნივთიერებების რაოდენობას შეიცავს,
ჰიპერტონული ხსენარი ეწოდება. უჯრედში შესული წყალი ზრდის მის შიგთავსის მოცულობას
და ძლიერ აწვება უჯრედის კედელს. ამ მოვლენას ტურგორი ეწოდება.რომ არა უჯრედის მტკიცე კედელი, შესული წყალი წნევით აუცილებლად
გახეთქვდა კედელს.ცხოველურ უჯრედებს კედელი არ გააჩნიათ და ოსმოსი მათთვის დიდი საფრთხის შემცველია. ჩვენს ორგანიზმში ოსმოსს თირკმელების
მუშაობა არეგულირებს. მტკნარი წყლის ამებაში კი მფეთქავი ვაკუოლოთ გამოიდევნება ოსმოსით
შესული წყალი.
გაკვეთილი მესამე (საგამოცდო პროგრამა)
ujredi
cocxal bunebaSi arsebobs sicocxlis ori forma: ujreduli da araujreduli sicocxlis, araujreduli formaa visusebi, xolo ujreduli yvela cocxali organizmi. es ukanaskneli SeiZleba or jgufad davyoT: prokariotebi da eukariotebi.
birTvi eukariotuli ujredis
erT-erTi ZiriTadi komponentia. birTvi ZiriTadad ujredis centrSia ganlagebuli da
mxolod centraluri vakuolis Semcvel mcenareul ujredebSi ujredis kedelTan.
ganarCeven birTvis or mdgomareobas: interfazul birTvs da gayofad birTvs.
goljis
aparati.
warmoadgens
eukariotuli ujredis membranuli Senebis organoids. misi ZiriTadi kompinentia
membraniT SemosazRvruli brtyeli cisternebis dasta. cisternebi kideebze umniSvnelodaa
gafarToebuli. cisternebTan buStukebia dakavSirebuli. goljis aparatis ZiriTadi
daniSnulebaa: marcvlovan endoplazmuri badeze arsebul ribosomebSi sinTezirebuli
cilebis struqturis saboloo formireba. am tomrebSi aRmoCndebian endoplazmuri
badidan gamogzavnili nivTierebebi, aq isini fermentebiT odnav icvlian saxes,
kvlav membranebSi ifuTebian da isev citoplazmaSi gamoiyofian. aseTi vezikula
saeqsportodaa gamzadebuli. is plazmuri membranisaken miemarTeba da vezikulaSi
arsebuli cila sabolood ujredis gareT gamoiyofa.
mcenareuli
ujredisaTvis damaxasiaTebeli struqturaa qloroplasti, romelic ormagi
membraniTaa SemosazRvruli. mis SigniT aseve membranebisgan agebuli svetebia,
romlebsac granebi ewodeba. granebis membranebSi CaSenebulia mwvane
pigmenti-qlorofili. qloroplastebSi mimdinareobs fotosinTezi—sinaTlis energiis
xarjze wylisa da naxSirorJangisagan organuli nivTierebebis warmoqmna.
გაკვეთილი მეორე (საგამოცდო პროგრამა)
cocxal bunebaSi arsebobs sicocxlis ori forma: ujreduli da araujreduli sicocxlis, araujreduli formaa visusebi, xolo ujreduli yvela cocxali organizmi. es ukanaskneli SeiZleba or jgufad davyoT: prokariotebi da eukariotebi.
eukariotebi organizmebia, romlebic Camoyalibeuli
birTvis mqone anu eukariotuli ujredebisgan Sedgeba. eukariotul ujredebSi birTvi
citoplazmisagan birTvis garsiT aris gamijnuli. genetikur masalas dnm-is
ramdenime molekula Seicavs. organizmTa umrvlesobaSi dnm cilebTan qmnis
kompleqss, romelsac qromatini ewodeba. eukariotul ujredebSi kargad aris
ganviTarebuli Sidamembranuli sistema. eukariotebs miekuTvneba: cxovelebi,
mcenareebi, sokoebi,
prokariotuli
anu birTvamdeli organizmebis ujredebi moklebulia birTvsa da membranuli Senebis organoidebs.
prokariotebSi ZiriTad genetikur masalas wriuli dnm e.w. nukleoidi Seicavs.
nebismier ujreds gars akravs Txeli apki anu
membrana. ujredis gare membrana anu plazmuri membrana ujreds garemosgan
mijnavs. igi icavs ujreds da misi SigTavsis mudmivobas ganapirobebs. igi
lipidebis ori Srisa da cilebisagan Sedgeba da uSualod ekvris citoplazmas.
ujredis birTvi
ujredis birTvi
interfazuli birTvi uzrunvelyofs cilis
sinTezis procesebs. gayofadi birTvi ki ujredebis raodenobis zrdas, maTSi
memkvidruli informaciis Tanabar ganawilebas. interfazuli birTvi Sedgeba birTvis
garsis, birTvis wvenis, qromatinisa da erTi an ramdenime birTvakisagan.
birTvis garsi Sedgeba ori membranisagan.
birTvis garss gaaCnia forebi, forebis meSveobiT xorcieldeba sxvadasxva nivTierebebis
birTvidan citoplazmaSi da piriqiT gadasvla.
birTvis garsis SigniT Jeles msgavsi nivTierebaa, romelsac birTvis wvens
uwodeben. birTvis wvenSi imyofebian birTvakebi da qromosomebi.
birTvSi dnm dakavSirebulia histonebTan, aseT
dnm-cilis kompleqss qromatini ewodeba. qromatini birTvis umniSvnelovanesi
komponentia. is qromosomebis ZiriTad struqturul safuZvels warmoadgens. ujredis
gayofis procesSi qromatinisagan qromosomebi formirdeba.
qromosomebi ujredisa da organizmis
memkvidruli informaciis Semcveli struqturebia. eukariotebSi dnm SefuTulia
cakleul qromosomebSi
birTvi
Seicavs erT an ramdenime momrgvalo formis birTvaks. isini membraniT ar aris SemosazRvruli.
birTvakis ZiriTadi funqcia ribosomebis sinTezia.
citoplazma
_ ewodeba
ujredis nawils, romelic ujredgare sivcrisagan gamijnulia plazmuri membraniT,
birTvisagan ki birTvis garsiT. citoplazma
Sedgeba Txevadi nawilisagan,romelSic
moTavsebulia organoidebi citoplazmis moculobis 90%-ze meti wyalia. citoplazmaSi mimdinareobs nivTierebaTa cvlis
ZiriTadi procesebi. is erT mTlianobaSi aerTianebs birTvsa da yvela organoids.
uzrunvelyofs maT urTierTqmedebas.
ribosoma
warmoadgens
cocxali ujredis umniSvnelovanes aramembranul organoids. ribosoma sferuli an
odnav elifsoiduri formis nawilakia. igi Sedgeba ori-didi da mcire suberTeulisagan.
ribosomis SedgenilobaSi Sedis cilebi da rnm. ribosomebi warmoiqmnebian
birTvakSi, magram muSaobaS mxolod maSin iwyeben roca citoplazmaSi aRmoCndebian.
ribosomis funqciaa cilis sinTezi. gvxvdeba rogorc eukariotul, ise prokariotul
ujredebSi. erTi ujredi mraval aTas ribosomas Seicavs. es ribosomebi an
ganlagebulia marcvleovani endoplazmuri badis membranebze an Tavisuflad devs
citoplazmaSi.
endoplazmuri
bade _
citoplazmis mTeli SigniTa zona savsea mravalricxovani arxiTa da RruTi, romelTa
kedlebi membranebia. arxebi itotebian, uerTdebian erTmaneTs, warmoqmnian qsels,
romelsac endoplazmuri bade ewodeba.
ganarCeven
endoplazmuri badis or saxes: marcvlovans anu granularuls da gluvs anu
agranularuls.
marcvlovani endoplazmuri badis membranebis
gare zedapirze ganlagebulia wvrili momrgvalo sxeulebi - ribosomebi., romlebic
membranebs xorklian saxes aZlevs gluvi endoplazmuri badis membranebis zedapirze
ribosomebi ar aris.
marcvlovani endoplazmuri badis ZiriTadi funqciaa cilis
sinTezi, romelic xorcieldeba mis membranebTan dakavSirebuli ribosomebis mier.
marcvlovan endoplazmur badeze ganlagebuli ribosomebis mier sinTezirebuli
zogierTi cila endoplazmuri badis
membranebze CaSendeba, zogi ki badis siRrueSi gadadis, membranaSi ifuTeba,
buStukis-vezikulas saxes Rebulobs da citoplazmaSi gamoiyofa. gluvi endoplazmuri
badis membranebSi CaSenebuli zogierTi
cila-fermenti lipidebisa da naxSirwylebis sinTezSi monawileobs, zogi ki
organizmSi moxvedril Sxamebs auvneblebs.
SefuTuli cila goljis kompleqsisaken
miemarTeba.a am organoidis daniSnuleba
endoplazmuri badidan gamogzavnili nivTierebebis miReba, daxarisxeba da
gardaqmnaa.
warmoadgens
eukariotuli ujredis membranuli Senebis organoids. misi ZiriTadi kompinentia
membraniT SemosazRvruli brtyeli cisternebis dasta. cisternebi kideebze umniSvnelodaa
gafarToebuli. cisternebTan buStukebia dakavSirebuli. goljis aparatis ZiriTadi
daniSnulebaa: marcvlovan endoplazmuri badeze arsebul ribosomebSi sinTezirebuli
cilebis struqturis saboloo formireba. am tomrebSi aRmoCndebian endoplazmuri
badidan gamogzavnili nivTierebebi, aq isini fermentebiT odnav icvlian saxes,
kvlav membranebSi ifuTebian da isev citoplazmaSi gamoiyofian. aseTi vezikula
saeqsportodaa gamzadebuli. is plazmuri membranisaken miemarTeba da vezikulaSi
arsebuli cila sabolood ujredis gareT gamoiyofa.
lizosoma
_
mcire
zomis membraniT SemosazRvruli buStukebia,romlebiclizosomis cilebis, lipidebis,
naxSirwylebis da nukleinis mJavebis damSlel fermentebis Seicaven. lizosomebi
goljis aparatSi warmoiqmnebian. isini moineleben ujredSi SemoWril ucxo
sxeulebs, Slian ujredis dazianebul organoidebs, saWiroebis SemTxvevaSi – mTel
ujreds.
mcire
zomis membraniT SemosazRvruli buStukebia,romlebiclizosomis cilebis, lipidebis,
naxSirwylebis da nukleinis mJavebis damSlel fermentebis Seicaven. lizosomebi
goljis aparatSi warmoiqmnebian. isini moineleben ujredSi SemoWril ucxo
sxeulebs, Slian ujredis dazianebul organoidebs, saWiroebis SemTxvevaSi – mTel
ujreds.
vakuoli.
zogi eukariotuli ujredi Seicavs vakuols - membraniT SemosazRvrul organoids. gansakuTrebiT kargad aris ganviTarebuli mcenareul ujredSi, sadac mas xSirad ujredis moculobis naxevarze meti uWiravs. vakuolSi SeiZleba moxvdes cxovelqmedebis procesSi warmoqmnili narCeni produqtebi da ujredis dazianebuli organoidebic. aq isini iSleba. amdenad, vakuols lizosomis msgavsi moqmedeba axasiaTebs. vakuoli sokoebis ujredebisTvisacaa damaxsiaTebeli. sokoebis vakuolSi samarago nivTierebebia dagrovili.
zogi eukariotuli ujredi Seicavs vakuols - membraniT SemosazRvrul organoids. gansakuTrebiT kargad aris ganviTarebuli mcenareul ujredSi, sadac mas xSirad ujredis moculobis naxevarze meti uWiravs. vakuolSi SeiZleba moxvdes cxovelqmedebis procesSi warmoqmnili narCeni produqtebi da ujredis dazianebuli organoidebic. aq isini iSleba. amdenad, vakuols lizosomis msgavsi moqmedeba axasiaTebs. vakuoli sokoebis ujredebisTvisacaa damaxsiaTebeli. sokoebis vakuolSi samarago nivTierebebia dagrovili.
mitoqondriebi
momrgvalo an mogrZo sxeulebia, romlebic ori
membraniT aris SemosazRvruli. gareT membrana gluvia, xolo SigniTa qmnis naoWebs - kristebs. mitoqomdriebis kristebze xdeba ujredSi Semosuli sakvebi nivTierebebis saboloo daSla Jangbadis monawileobiT. am dros gamoiyofa energia, romlis xarjze warmoiqmneba atf-is molekulebi. atf energiiT mdidari qimiuri nivTierebaa da ujreds mxolod misi energiis gamoyeneba SeuZlia.
momrgvalo an mogrZo sxeulebia, romlebic ori
membraniT aris SemosazRvruli. gareT membrana gluvia, xolo SigniTa qmnis naoWebs - kristebs. mitoqomdriebis kristebze xdeba ujredSi Semosuli sakvebi nivTierebebis saboloo daSla Jangbadis monawileobiT. am dros gamoiyofa energia, romlis xarjze warmoiqmneba atf-is molekulebi. atf energiiT mdidari qimiuri nivTierebaa da ujreds mxolod misi energiis gamoyeneba SeuZlia.
mitoqondriebs ujredis energetikul sadgurebs
uwodeben, vinaidan maTi ZiriTadi funqciaa atf-is sinTezi. axali mitoqondriebi
warmoiqmneba ujredSi ukve arsebuli mitoqondriebis gayofis gziT.
mcenareuli
ujredisaTvis damaxasiaTebeli struqturaa qloroplasti, romelic ormagi
membraniTaa SemosazRvruli. mis SigniT aseve membranebisgan agebuli svetebia,
romlebsac granebi ewodeba. granebis membranebSi CaSenebulia mwvane
pigmenti-qlorofili. qloroplastebSi mimdinareobs fotosinTezi—sinaTlis energiis
xarjze wylisa da naxSirorJangisagan organuli nivTierebebis warmoqmna.
ujredis
centri.
ujredis
gayofis gansakuTrebuli organoa. ujredis
centris erT-erTi umTavresi komponentia centrosoma. normalur ujredSi mxolod erTi
centrosomaa. cxovelur ujredebsa da umartivesebSi centrosomis mTavar komponents
ori centrioli warmoadgens. centriolebi Rruiani cilindruli formis struqturebia.
maTi wyvili urTierTperpendikularulad aris ganlagebuli.
ujredis
gayofis gansakuTrebuli organoa. ujredis
centris erT-erTi umTavresi komponentia centrosoma. normalur ujredSi mxolod erTi
centrosomaa. cxovelur ujredebsa da umartivesebSi centrosomis mTavar komponents
ori centrioli warmoadgens. centriolebi Rruiani cilindruli formis struqturebia.
maTi wyvili urTierTperpendikularulad aris ganlagebuli.
baqteriebis,
sokoebis da mcenareebis plazmuri membrana
dafarulia naxSirwylebisagan agebuli mkvrivi garsiT, romelsac ujredis
kedeli ewodeba. cxovelur ujredebs kedeli ar aqvs. maTi plazmuri membranis
gare zedapirze polisaqaridebis da cilebis mier warmoqmnili Txeli fena - glikokaliqsia.
გაკვეთილი მეორე (საგამოცდო პროგრამა)
ღირსი მამა გიორგი მთაწმინდელის გორის გიმნაზია
XI კლასი
cocxali sistemebis organizaciis doneebi
sicocxle dedamiwaze nairgvari saxiT vlindeba. igi warmodgenilia prokariotuli da eukariotuli, erTujrediani da mravalujrediani formebiT. araerTgvarovnebis miuxedavad cocxali buneba ierarqiuli organizaciis mqone rTuli sistemaa. rodesac sistemis Semadgeneli urTierTmoqmedi nawilebi rigiTobis mixedviT umdablesidan umaRlesisaken aris ganlagebuli, maT ierarqiuli ewodeba. dabali donidan maRalze gadasvlisas Tavs iCens sruliad axali Tvisebebi, rac wina dones ar moepoveboda.
sicocxlis TiToeuli done unikaluri da mrvalferovania. gamoyofen sicocxlis Semdeg organizaciul doneebs:
1. molekuluri done:
sicocxlis organizaciis yvelaze umdablesi donea.. cocxlisa da aracocxalis erTmaneTisgan garCeva swored molekulur donezea SesaZlebeli.
yvelaferi Cvens garSemo cocxali iqneba Tu aracocxali nivTierebebisagan Sedgeba, nivTierebebi-molekulebisgan, molekulebi-atomebisgan.
gamoirkva rom atomur doneze cocxalsa da aracocxals Soris gansxvaveba ar aris. mag: Cveni sisxlis wiTeli ujredebis SemadgenlobaSi Semavali rkinis atomebi arafriT gansxvavdeba im atomebisagan, romlebisganac rkinis gasaRebi Sedgeba.
cocxali organizmi rTuli Sedgenilobisaa. igi Seicavs rogorc araorganul nivTierebebs (wyals, marilebs) ise sxva nivTierebebs (cilebs, cximebs, naxSirwylebs, nukleinis mJavebs), romelTa warmoqmnac mxolod cocxal organizmebs SeuZliaT. amis gamo maT organul nivTierebebs uwodeben.
2. ujreduli done.
ujredi aris yvela cocxali organizmis struqturuli, funqciuri, gamravlebis da ganviTarebis erTeuli.
ujredi aris sicocxlis elementaruli erTeuli.
3. qsoviluri done
agebulebiT, warmoSobiTA da Sesasrulebeli funqciebiT msgavsi ujredebis erToblioba qsovils warmoqmnis. isini organizmSi konkretul funqcias asrulebs. mag: kunTovani ujredebis erToblioba qmnis kunTovan qsovils, nervuli ujredebis erToblioba - nervul qsovils da a.S.
4. organoTa done.
ramdenime qsovilisagan formirdeba organo. organoebs aqvT gansazRvruli forma agebuleba, mdebareoba da funqcia. organoebi, romelTa kerZo funqciebi erT zogad funqcias Seadgenen, erTiandebaian organoTa sistemebad.
5. organoTa sistemebis done.
mag: CasunTquli haeri vidre filtvebamde miaRwevs, gaivlis cxviris Rrus, xorxs, traqeas da bronqebs.yvela es organo sunTQvis process emsaxureba da qmnis erTian sistemas - sasunTq sistemas. Amrigad funqciis mixedviT gaerTianebuli organoebi organoTaA sistemebs warmoqmnian. mag: sunTqvis, saWmlis momnelebeli, sisxlis mimoqcevis, nervuli da sxva.
6. organizmuli done.
organoTa sistemebis erToblioba ki Tavis mxriv –urTules sistemas – mTlian organizms Seadgens. es organizmuli donea. organizmi aris cocxali arseba, romelsac aqvs sicocxlis yvela Tviseba da damoukideblad arseboba SeuZlia. erTujredianebSi ujreduli da organizmuli done emTxveva erTmaneTs. im gardaqmnebs, romelsac organizmi gaivlis Casaxvidan dRemde, ontogenezi ewodeba.
7. saxeobriv-populaciuri done.
nebismieri cocxali arseba Tavis msgavs arsebebeTan erTad binadrobs.mag: tyeSi erTi ki ara ramdenime mgelia.isini erTad nadiroben zamTarSi, icaven Tavs, erTmaneTTan wyvildebian da erTad zrdian lekvebs. erTi tyis mglebi –mglebis populaciaa. populacia erTi saxeobis individTa jgufia, romlis wevrebic erT garemoSi binadroben,. aqvT erTmaneTTan Sejvarebisa da nayofieri STamomavlobis mocemis unari da SedarebiT gamocalkevebulni arian amave saxeobis sxva individebisagan. saxeoba populaciebis saxiT arsebobs.
8. Tanasazogadoebis (ბიოცენოზის) done.
nebismieri populaciis individebi dakavSirebulni arian imave teritoriaze mcxovreb sxvadasxva saxeobis individebTan, romlebTan erTadac Tanasazogadoebas qmnian. mag: tyeSi mcxovrebi mglebi amave tyis mcenareebTan, sxvadasxva saxis cxovelebTan, niadagSi mcxovreb baqteriebTan da sokoebTan erTad qmnian Tanasazogadoebas (biocenozs). Tanasazogadoebis individTa umravlesoba erTmaneTTan kvebiTi an sxva urTierTobebiTaa dakavSirebuli.
9. ekosistemis done
sazogadoebis nebismier individs arsebobisaTvis esaWiroeba wyali, haeri, sianTle, niadagi.
bunebis es aracocxali komponentebi mocemul TanasazogadoebasTan erTad ekosistemas qmnis. ekosistema cocxali sistemebis organizaciis momdevno safexuria (ekosistemis done) ekosistema Sedgeba cocxal organizmTa erTobliobis da aracocxali bunebis - saarsebo garemos urTierTdamokidebulebiT.
10. biosferuli done.
Cvens planetaze sicocxlis organizaciuli donis, yvelaze rTuli da maRali, saboloo safexuria. igi yvela ekosistemaTa erTobliobaa.
garemodan ganuwyvetliv iRebs nivTierebaTaA da energiis nakads. aseve gascems mas. organizaciis am doneze ganuwyvetliv mimdinareobs energiis gardaqmna da nivTierebaTa biologiuri mimoqceva. cocxali da aracocxali buneba erToblivad funqcionirebs, urTierTqmedebs, rac sicocxlis SenarCunebasa da dedamiwaze ganviTarebas ganapirobebs.
გაკვეთილი პირველი (საგამოცდო პროგრამა)
გაკვეთილი პირველი (საგამოცდო პროგრამა)
სიცოცხლის ძირითადი ნიშნები
ცოცხალ ორგანიზმებს, არაცოცხალი სხეულებისაგან განსხვავებით ახასიათებთ: კვება, სუნთქვა, ზრდა-განვითარება, გამრავლება, მოძრაობა, გამოყოფა, გაღიზიანებადობა.
კვება: საკვები ორგანიზმის ,,საშენი“ მასალა და ამავე დროს ენერგიის წყაროა. ცოცხალ ბუნებაში კვების ორი ტიპი არსებობს: ავტოტროფული (ბერძნ. აუტოს-თვით, ტროფე-კვება) და ჰეტეროტროფული (ბერძნ. ჰეტეროს-სხვა) მწვანე მცენარეებს აქვთ უნიკალური უნარი - არაორგანული ნივთიერებებიდან წარმოქმნან რთული ორგანული ნივთიერებები. კვებს ასეთ ტიპს ავტოტროფული ეწოდება, ხოლო ორგანიზმებს, რომლებიც ასე იკვებებიან ავტოტროფები. მცენარეები ამ იშვიათ უნარს ქლოროფილს უნდა უმადლოდნენ, რომელიც ქლოროპლასტებშია მოთავსებული. ეს მწვანე პიგმენტი შთანთქავს მზის ენერგიას, რომელიც ხმარდება ჰაერიდან შეთვისებული ნახშირორჟანგის და ნიადაგიდან ფესვებით შეწოვილი წყლისა და მინერალური მარილებისგან ორგანული ნივთიერებების წარმოქმნას- სინთეზს. ამ პროცესს ფოტოსინთეზი ეწოდება. ფოტოსინთეზის პროცესში გარემოში ჟანგბადი გამოიყოფა.ცხოველები კვებისათვის გამუდმებით საჭიროებენ მზა ორგანულ ნივთიერებებს და ამიტომ მათ ჰეტეროტროფებს უწოდებენ.(ბერძნ. ჰეტეროს-სხვა, ტროფე-კვება) საკვების მოპოვების გზები რთული და მრავალფეროვანია. არსებობენ ბალახისმჭამლი, ხორცისმჭამელი და ნაირმჭამელი ცხოველები. ცოცხალ ორგანიზმთა მცირე ნაწილი ხან ავტოტროფულად იკვებება, ხან ჰეტეროტროფულად, ამიტომ მათ მიქსოტროფებს უწოდებენ ( ,,მიქსის“ ბერძნულად შერეული ) მიქსოტროფებს მიეკუთვნება: მწვანე ევგლენა-ერთუჯრედიანი ორგანიზმი, რომელიც ქლოროფილს შეიცავს. იგი სინათლეზე ფოტოსინთეზის გზით ქმნის ორგანულ ნივთიერებებს, ხოლო სიბნელეში გარემოდან შთანთქავს ორგანულ ნარჩენებს, ე.ი. იკვებება ჰეტეროტროფულად.
სუნთქვა ცოცხალ ორგანიზმთა უმრავლესობა სუნთქავს: შეითვისებს ჟანგბადს და გამოყოფს ნახშირორჟანგს. ჟანგბადი უჯრედებში მოიხმარება, იგი საკვები ნივთიერებების დაშლაში მონაწილეობს, რის შედეგადაც ენერგია გამოიყოფა. ყველა ცოცხალი არსება ერთნაირად არ სუნთქავს.ცხოველურ ორგანიზმთა ნაწილს ატმოსფერული ჟანგბადი სჭირდებათ, ნაწილი წყალში გახსნილ ჟანგბადს მოიხმარენ - შეითვისებენ ლაყუჩების მეშვეობით. თევზები, კიბოსნაირები და მოლუსკები - წყალში გახსნილ ჟანგბადს - შეითვისებენ ლაყუჩების მეშვეობით. ფრინვლები, ქვეწარმავლები და ძუძუმწოვრები ( მათ შორის ვეშაპი, დელფინი) ფილტვებით სუნთქავენ და სჭირდებათ ატმოსფერული ჰაერი. ამფიბიები-ორგვარად: ატმოსფერულ ჟანგბადს -ფილტვებით ითვისებენ, წყალში გახსნილ ჟანგბადს -კანის მეშვეობით.მწერებს-სუთქვისთვის სპეციალური მილები-ტრაქეები აქვთ - მუცლის მხარეზე ნასვრეტებით იხსნება. იყენებენ ატმოსფერულ ჟანგბადს. მცენარეები ცხოველების მსგავსად განუწყვეტლივ სუნთქავენ. ატმოსფერულ ჰაერში არსებულ ჟანგბადს ფოთლის ბაგეების მეშვეობით შეითვისებენ. ბაგეები ფოთლის ქვედა ზედაპირზე მდებარე წყვილი უჯრედია. არსებობს ისეთი ორგანიზმებიც, რომლებიც უჟნგბადო გარემოში ცხოვრობენ. ამიტომ არც სუნთქავენ.: მაგ: ნაწლავის პარაზიტი ჭიები, ბოტულიზმის გამომწვევი ბაქტერიები, რომლებიც დახუფულ ქილაში მრავლდებიან. მათ ანაერობულ ორგანიზმებს უწოდებენ.
სუნთქვა ცოცხალ ორგანიზმთა უმრავლესობა სუნთქავს: შეითვისებს ჟანგბადს და გამოყოფს ნახშირორჟანგს. ჟანგბადი უჯრედებში მოიხმარება, იგი საკვები ნივთიერებების დაშლაში მონაწილეობს, რის შედეგადაც ენერგია გამოიყოფა. ყველა ცოცხალი არსება ერთნაირად არ სუნთქავს.ცხოველურ ორგანიზმთა ნაწილს ატმოსფერული ჟანგბადი სჭირდებათ, ნაწილი წყალში გახსნილ ჟანგბადს მოიხმარენ - შეითვისებენ ლაყუჩების მეშვეობით. თევზები, კიბოსნაირები და მოლუსკები - წყალში გახსნილ ჟანგბადს - შეითვისებენ ლაყუჩების მეშვეობით. ფრინვლები, ქვეწარმავლები და ძუძუმწოვრები ( მათ შორის ვეშაპი, დელფინი) ფილტვებით სუნთქავენ და სჭირდებათ ატმოსფერული ჰაერი. ამფიბიები-ორგვარად: ატმოსფერულ ჟანგბადს -ფილტვებით ითვისებენ, წყალში გახსნილ ჟანგბადს -კანის მეშვეობით.მწერებს-სუთქვისთვის სპეციალური მილები-ტრაქეები აქვთ - მუცლის მხარეზე ნასვრეტებით იხსნება. იყენებენ ატმოსფერულ ჟანგბადს. მცენარეები ცხოველების მსგავსად განუწყვეტლივ სუნთქავენ. ატმოსფერულ ჰაერში არსებულ ჟანგბადს ფოთლის ბაგეების მეშვეობით შეითვისებენ. ბაგეები ფოთლის ქვედა ზედაპირზე მდებარე წყვილი უჯრედია. არსებობს ისეთი ორგანიზმებიც, რომლებიც უჟნგბადო გარემოში ცხოვრობენ. ამიტომ არც სუნთქავენ.: მაგ: ნაწლავის პარაზიტი ჭიები, ბოტულიზმის გამომწვევი ბაქტერიები, რომლებიც დახუფულ ქილაში მრავლდებიან. მათ ანაერობულ ორგანიზმებს უწოდებენ.
მოძრაობა ეხმარება ცოცხალ ორგანიზმებს საკვების მოძიებასა და მოპოვებაში, მტაცებლისგან თავდაცვაში, ახალი საცხოვრებელი ადგილების ათვისებაში. ცხოველებს მცენარეებისაგან განსხვავებით აქტიური გადადგილების უნარი ახასიათებთ. მოძრაობის თვისებური ტიპი ახასიათებთ ერთუჯრედიან ორგანიზმებს: ამება თხელი გარსის გამო ფორმას ადვილად იცვლის. სხეულის სხვადასხვა ადგილზე ცხუფეხი გამოეზრდება და მისი სხეულიც ამ მიმართულებით ,,გადაიღვრება“. მოძრაობის ამ ტიპს ეწოდება ამებოიდური მოძრაობა. ქალამანა - წამწამების მეშვეობით დაცურავს. მისი წამწამები ციმციმებენ, ირხევიან ერთი მიმართულებით. ევგლენა-შოლტის ბურღისებრი მოძრობით გადაადგილდება. ამრიგად: ერთუჯრედიანებში გვხვდება მოძრობის 3 ტიპი: ამებოიდური, წამწამებით და შოლტებით. მრავალუკრედიან ორგანიზმებს გადაადგილების სპეციალური ორგანოები აქვთ (საცეცები, ფეხები, ფარფლები, ლასტები), რომლებიც მოძრაობენ კუნთების მეშვეობით. ამიტომ მოძრაობის ამ ტიპს კუნთური მოძრაობა ეწოდება. თევზები, ვეშაპები და დელფინები-ფარფლებით, სელაპი-ლასტებით, ფრინველი-ფრთებით, ცხენი-ფეხებით და ა.შ. მცენარეებში მოძრაობა ერთი შეხედვით პასიურია და და გამოიხატება მათ ზრდასა და მზისკენ ფოთლებისა და ყვავილების მიქცევით. აგრეთვე ყვავილის გაშლით და დახურვით. ასე რომ მოძრაობს არა მთლიანად მცენარე, არამედ მისი ორგანოები. საოცარია მწერიჭამია მცენარეების ფოთლების ელვისებური მოძრაობა, მსხვერპლის დაჭერისას.
გაღიზიანებადობა ცოცხალი ორგანიზმის უნარს, უპასუხოს გარემო ფაქტორების ზემოქმედებას, გაღიზიანებადობა ეწოდება. ორგანიზმები გაღიზიანებაზე სხვადასხვაგვარად პასუხობენ. მცენარეებსა და ერთუჯრედიანებში გაღიზიანებადობა ვლინდება ტაქსისების, ტროპიზმების და ნასტიების სახით. თუ ერთუჯრედიანი არსებებით -ქალამანებით სავსე წყლის წვეთში მარილის კრისტალს ჩავაგდებთ და გვერდით სუფთა წყლის წვეთს მივუერთებთ, ქალამანები სუფთა წყლისკენ ,,გაიქცევიან“ ქალამანების გადაადგილება მლაშე წყლიდან-მტკნარი წყლისკენ-ტაქსისის მაგალითია. (ბერძნ. ტაქსის- ,განლაგება“) ტაქსისი გამღიზიანებლისაკენ ან მისი საწინააღმდეგო მიმართულებით გადაადგილებაა. მცენარეები ვერ გადაადგილდებიან, ამიტომ გაღიზიანებაზე პასუხობენ სხვა სახის მოძრაობით. მაგ: ოთახის მცენარეებს სინათლე ფანჯრის მხრიდან ეცემათ, სინათლის მიმართულებით გადაიხრებიან ხოლმე. მცენარის მკვეთრად გამოხატულ სწრაფვას გამღიზიანებლისკენ-ტროპიზმი ეწოდება.(ბერძნ. ტროპოს-მიმართულება) ტაქსისი და ტროპიზმი შეიძლება იყოს დადებითი (სწრაფვა გამღიზიანებლისაკენ) და უარყოფითი (უკუქცევა გამღიზიანებლისგან). მაგ: ფესვი მიწისკენ მიისწრაფვის - დადებითი გეოტროპიზმია, ხოლო მცენარის ფოთლების სწრაფვა სინათლისაკენ - დადებითი ფოტოტროპიზმი.ზოგ მცენარის , მაგ: ტიტას ყვავილები ღამით იხურება, დღისით იშლება, თამბაქოსი პირიქით. მორცხვი მიმოზას ფოთლები ოდნავი შეხებისას იკეცება. მცენარეთა ამგვარ რეაქციას ნასტია ეწოდება. ბერძნ. ნასტოს -გამკვრივებული) ნასტიები მცენარეთა ორგანოების რთული მოძრაობაა, რომელსაც მიმართულება არ აქვს. მრავალუჯრედიანი ცხოვლური ორგანიზმები გარემოსთან ნერვული სისტემის მეშვეობით ურთიერთობენ. მაგ: როცა ხელით ცხელ საგანს შევეხებით, კანის რეცეპტორები ღიზიანდება. იქ წარმოიქმნება ნერვული იმპულსი, რომელიც ნერვების მეშვეობით ტვინს გადაეცემა ტვინიდან სხვა ნერვებით წამოსული ნერვული იმულსები კი განაპირობებს ხელის კუნთების შეკუმშვას, რის გამოც ხელს სწრაფად მოვაშორებთ ცხელ საგანს. ორგანიზმის ამგვარ საპასუხო რეაქციას გაღიზიანებაზე, რომელიც ნერვული სიტემის მეშვეობით ხორციელდება რეფლექსი ეწოდება.
გამოყოფა ცხოველქმედების (მეტაბოლიზმის) შედეგად წარმოიქმნება ისეთი პროდუქტები, რომლებიც უჯრედისთვის უვარგისია და ზოგჯერ მომწამვლელიც. ერთუჯრედიანი ორგანიზმები ამგვარ პროდუქტებს გარემოში (მაგ: წყალში) გამოყოფენ მფეთქავი ვაკუოლის მეშვეობით. მრავალუჯრედიან ცხოველურ ორგანიზმებში ნარჩენი პროდუქტები უჯრედიდან მათ გარემომცველ ქსოვულურ სითხეში გამოიყოფა. შემდეგ კი სისხლში ხვდება. სისხლი ამ ნივთიერებებს სპეციალურ გამომყოფ ორგანოებს (მაგ: თირკმელებში) მიიტანს, საიდანაც ისინი გარეთ გამოიყოფა.
გამრავლება ცოცხალი არსებები იბადებიან და კვდებიან. სიცოცხლე დედამიწაზე კი გრძელდება. სიცოცხლის უწყვეტობას დედამიწაზე ცოცხალ ორგანიზმთა გამრავლების უნარი განაპირობებს. განარჩევენ გამრავლების ორ სახეს: უსქესოს და სქესობრივს. უსქესო გამრავლების სახეებია: ვეგეტატიური გამრავლება - ფესვი, ღერო, ფოთოლი მცენარის ეგეტატიური ორგანოებია. მათი მეშვეობით გამრავლებას ეწოდება ვეგეტატიური გამრავლება. (გორგლი, ბოლქვი, ძირხვენა, ფესვურა, ფესვგორგალი, ყლორტი, პწკალი, ფესვის ამონაყარი) სპორებით გამრავლება (ბერძნ. ,,სპორა“ -თესლი ) სპორა არის მკვრივი გარსით დაფარული მიკროსკოპული ზომის სპეციალური უჯრედი, რომელსაც მცირე მოცულობის ციტოპლაზმა და ბირთვი გააჩნია. მკვრივი გარსი გარემოს არახელსაყრელი ფაქტორებისაგან იცავს.ხელსაყრელ პირობებში სპორას მკვრივი გარსი სცილდება, უჯრედი მრავალჯერ იყოფა და დასაწყისს აძლევს ახალ ორგანიზმს. სპორა არის მსუბუქი და ქარით ადვილად ვრცელდება. ზოგიერთ სპორას შოლტი აქვს წყალში გადასაადგილებლად. მათ ზოოსპორებს უწოდებენ. სპორებით მრავლდება სოკოები, წყალმცენარეები, გვიმრები და ხავსები. გაყოფა - ერთი უჯრედის ორ უჯრედად გაყოფა - ბაქტერიები, ერთუჯრედიანი ეუკარიოტები -პროტისტები, მაგ: ამება, ევგლენა.ერთი უჯრედის მრავალჯერადი გაყოფა-შიზოგონია -ერთი უჯრედი ზედიზედ რამდენიმეჯერ იყოფა მიტოზურად და მრავალი შვილეული იდენტური უჯრედი წარმოიქმნება (მაგ: მალარიის პლაზმოდიუმი) დაკვირტვა-დედა სხეულზე ჩნდება გამონაზარდი-კვირტი, რომელიც შემდეგ სცილდება მას და დამოუკიდებელ ახალ ორგანიზმად გარდაიქცევა.ნაწლავღწუიანები, საფუარა სოკოები, პოლიპები,ჰიდრა საფუარები შუაზე გაყოფითაც მრავლდებიან. დაკვირტვის დროს კი უჯრედი არათანაბრად იყოფა. სხეულის ფრაგმენტაცია - ინდივიდი ერთ ან მეტ ნაწილად იყოფა, თითოეული ნაწილი იზრდება და ახალი ინდივიდი წარმოიქმნება. გამრავლების ამ ფორმის საფუძველია რეგენერაცია-სხეულის ნაწილიდან მთლიანი ორგანიზმის განვითარება ან სხეულის დაკარგული ნაწილის აღდგენა (ჰიდრა, ზღვის ვარსკვლავა, ჭიაყელა) სქესობრივი გამრავლება მცენარეთა დიდი ნაწილი მრავლდება თესლით. მცენარეთა სქესობრივი გამრავლების ორგანოა ყვავილი. გამრავლება დამტვერვით იწყება. ანუ მტვრის მარცვლები ბუტკოს დინგს დაეყრება. მტვრის მარცვალშია არსებული მამრობითი სასქესო უჯრედი (სპერმია) შეუერთდება ბუტკოს ნასკვში მდებარე მდედრობით სასქესო უჯრედს -კვერცხუჯრედს. ამ პროცესს განაყოფიერება ეწოდება. განაყოფიერებული კვერცხუჯრედიდან ანუ ზიგოტიდან , ვითარდება ჩანასახი, რომელიც დასაბამს აძლევს ახალ მცენარეს. თესლით გამრავლება სქესობრივი გამრავლებაა. სქესობრივად მრავლდება ცხოველთა უმრავლესობაც. თევზი კვერცხებს (ქვირითს) დიდი რაოდენობით ყრის წყალში . ქვირითის ყოველი მარცვალი კვერცხუჯრედსა და საკვებ ნივთიერებებს შეიცავს. თევზებს გარეგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. მამრი თევზი ქვირითს მამრობითი სასქესო უჯრედების -სპერმატოზოიდების შემცველ სითხეს ასხამს. სპერმატოზოიდები შეიჭრებიან კვერცხუჯრედებში და ხდება განაყოფიერება. ქვირითის ნაწილი გაუნაყოფიერებელი რჩება, ნაწილი კი ცხოველების ლუკმად იქცევა. თევზების მსგავსად მრავლდებიან ამფიბიებიც (ბაყაყი, გომბეშო). მათი გამრავლებაც წყალთანაა დაკავშირებული. ქვეწარმავლები ( გველი, კუ, ნიანგი, ხვლიკი) და ფრინველები კვერცხის დებით მრავლდებიან. მათი კვერცხი მკვრივი ნაჭუჭუთა დაფარული. ისინი განაყოფიერებულ კვერცხს დებენ, რადგან შინაგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. განაყოფიერება ხდება მდედრის სხეულის შიგნით. ფრინველები ბუდეს იკეთებენ, კრუხობენ, ზრუნაენ შთამომავლობაზე, უვლიან და კვებავენ მათ. ძუძუმწოვრებსაც შინაგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. ისინი ცოცხალმშობიარეები არიან. მათი ჩანასახი დედის ორგანიზმში ვითრდება. შვილებს ცოცხლად შობენ.რძით კვებავენ და ზრუნავენ მათზე.
გამოყოფა ცხოველქმედების (მეტაბოლიზმის) შედეგად წარმოიქმნება ისეთი პროდუქტები, რომლებიც უჯრედისთვის უვარგისია და ზოგჯერ მომწამვლელიც. ერთუჯრედიანი ორგანიზმები ამგვარ პროდუქტებს გარემოში (მაგ: წყალში) გამოყოფენ მფეთქავი ვაკუოლის მეშვეობით. მრავალუჯრედიან ცხოველურ ორგანიზმებში ნარჩენი პროდუქტები უჯრედიდან მათ გარემომცველ ქსოვულურ სითხეში გამოიყოფა. შემდეგ კი სისხლში ხვდება. სისხლი ამ ნივთიერებებს სპეციალურ გამომყოფ ორგანოებს (მაგ: თირკმელებში) მიიტანს, საიდანაც ისინი გარეთ გამოიყოფა.
გამრავლება ცოცხალი არსებები იბადებიან და კვდებიან. სიცოცხლე დედამიწაზე კი გრძელდება. სიცოცხლის უწყვეტობას დედამიწაზე ცოცხალ ორგანიზმთა გამრავლების უნარი განაპირობებს. განარჩევენ გამრავლების ორ სახეს: უსქესოს და სქესობრივს. უსქესო გამრავლების სახეებია: ვეგეტატიური გამრავლება - ფესვი, ღერო, ფოთოლი მცენარის ეგეტატიური ორგანოებია. მათი მეშვეობით გამრავლებას ეწოდება ვეგეტატიური გამრავლება. (გორგლი, ბოლქვი, ძირხვენა, ფესვურა, ფესვგორგალი, ყლორტი, პწკალი, ფესვის ამონაყარი) სპორებით გამრავლება (ბერძნ. ,,სპორა“ -თესლი ) სპორა არის მკვრივი გარსით დაფარული მიკროსკოპული ზომის სპეციალური უჯრედი, რომელსაც მცირე მოცულობის ციტოპლაზმა და ბირთვი გააჩნია. მკვრივი გარსი გარემოს არახელსაყრელი ფაქტორებისაგან იცავს.ხელსაყრელ პირობებში სპორას მკვრივი გარსი სცილდება, უჯრედი მრავალჯერ იყოფა და დასაწყისს აძლევს ახალ ორგანიზმს. სპორა არის მსუბუქი და ქარით ადვილად ვრცელდება. ზოგიერთ სპორას შოლტი აქვს წყალში გადასაადგილებლად. მათ ზოოსპორებს უწოდებენ. სპორებით მრავლდება სოკოები, წყალმცენარეები, გვიმრები და ხავსები. გაყოფა - ერთი უჯრედის ორ უჯრედად გაყოფა - ბაქტერიები, ერთუჯრედიანი ეუკარიოტები -პროტისტები, მაგ: ამება, ევგლენა.ერთი უჯრედის მრავალჯერადი გაყოფა-შიზოგონია -ერთი უჯრედი ზედიზედ რამდენიმეჯერ იყოფა მიტოზურად და მრავალი შვილეული იდენტური უჯრედი წარმოიქმნება (მაგ: მალარიის პლაზმოდიუმი) დაკვირტვა-დედა სხეულზე ჩნდება გამონაზარდი-კვირტი, რომელიც შემდეგ სცილდება მას და დამოუკიდებელ ახალ ორგანიზმად გარდაიქცევა.ნაწლავღწუიანები, საფუარა სოკოები, პოლიპები,ჰიდრა საფუარები შუაზე გაყოფითაც მრავლდებიან. დაკვირტვის დროს კი უჯრედი არათანაბრად იყოფა. სხეულის ფრაგმენტაცია - ინდივიდი ერთ ან მეტ ნაწილად იყოფა, თითოეული ნაწილი იზრდება და ახალი ინდივიდი წარმოიქმნება. გამრავლების ამ ფორმის საფუძველია რეგენერაცია-სხეულის ნაწილიდან მთლიანი ორგანიზმის განვითარება ან სხეულის დაკარგული ნაწილის აღდგენა (ჰიდრა, ზღვის ვარსკვლავა, ჭიაყელა) სქესობრივი გამრავლება მცენარეთა დიდი ნაწილი მრავლდება თესლით. მცენარეთა სქესობრივი გამრავლების ორგანოა ყვავილი. გამრავლება დამტვერვით იწყება. ანუ მტვრის მარცვლები ბუტკოს დინგს დაეყრება. მტვრის მარცვალშია არსებული მამრობითი სასქესო უჯრედი (სპერმია) შეუერთდება ბუტკოს ნასკვში მდებარე მდედრობით სასქესო უჯრედს -კვერცხუჯრედს. ამ პროცესს განაყოფიერება ეწოდება. განაყოფიერებული კვერცხუჯრედიდან ანუ ზიგოტიდან , ვითარდება ჩანასახი, რომელიც დასაბამს აძლევს ახალ მცენარეს. თესლით გამრავლება სქესობრივი გამრავლებაა. სქესობრივად მრავლდება ცხოველთა უმრავლესობაც. თევზი კვერცხებს (ქვირითს) დიდი რაოდენობით ყრის წყალში . ქვირითის ყოველი მარცვალი კვერცხუჯრედსა და საკვებ ნივთიერებებს შეიცავს. თევზებს გარეგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. მამრი თევზი ქვირითს მამრობითი სასქესო უჯრედების -სპერმატოზოიდების შემცველ სითხეს ასხამს. სპერმატოზოიდები შეიჭრებიან კვერცხუჯრედებში და ხდება განაყოფიერება. ქვირითის ნაწილი გაუნაყოფიერებელი რჩება, ნაწილი კი ცხოველების ლუკმად იქცევა. თევზების მსგავსად მრავლდებიან ამფიბიებიც (ბაყაყი, გომბეშო). მათი გამრავლებაც წყალთანაა დაკავშირებული. ქვეწარმავლები ( გველი, კუ, ნიანგი, ხვლიკი) და ფრინველები კვერცხის დებით მრავლდებიან. მათი კვერცხი მკვრივი ნაჭუჭუთა დაფარული. ისინი განაყოფიერებულ კვერცხს დებენ, რადგან შინაგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. განაყოფიერება ხდება მდედრის სხეულის შიგნით. ფრინველები ბუდეს იკეთებენ, კრუხობენ, ზრუნაენ შთამომავლობაზე, უვლიან და კვებავენ მათ. ძუძუმწოვრებსაც შინაგანი განაყოფიერება ახასიათებთ. ისინი ცოცხალმშობიარეები არიან. მათი ჩანასახი დედის ორგანიზმში ვითრდება. შვილებს ცოცხლად შობენ.რძით კვებავენ და ზრუნავენ მათზე.
ზრდა-განვითრება ყველა ცოცხალი ორგანიზმი არა მარტო იზრდება, არამედ ვითრდება კიდეც. ზრდა განვითრება განაყოფიერების მომენტიდან იწყება და ორ ეტაპს მოიცავს: ემბრიონულს და პოსტემბრიონულს. ემბრიონული იწყება განაყოფიერების მომენტიდან და დაბადებამდე ან კვერცხიდან გამოჩეკამდე გრძელდება. პოსტემბრიონული განვითრება დაბადების ან გამოჩეკის მომენტიდან იწყება და მანამდე გრძელდება, ვიდრე ორგანიზმი ზრდასრულ ფორმას არ მიაღწევს. ცოცხალ ორგანიზმებში პოსტემბრიონული განვითარება ორ ეტაპად მიმდიანრეობს: პირდაპირი გზით - გარდაქმნების (გარდაქცევის) გარეშე. არაპირდაპირი გზით (მეტამორფოზით)ანუ გარდაქცევით. პირდაპირი განვითარების დროს იჩეკება ან იბადება ორგანიზმი, რომელიც აგებულებით ჰგავს მშობელს და მისგან მხოლოდ ზომებითა და ორგანოების არასრული განვითარებით განსხვავდება. ამ გზით ვითარდებიან მაგ: ქვეწარმავლები, ფრინველები, ძუძუმწოვრები, უხერხემლოებს შორის-წურბელები, ობობები, კალიები. არაპირდაპირ განვითარებას მეტამორფოზს უწოდებენ. (ბერძნ. მეტამორფოზის-ცვლილება, გარდაქმნა ). მეტამორფოზით მიმდინარე განვითარების დროს კვერცხიდან იჩეკება ლარვა, რომელიც ზრდასრულ ცხოველთან შედარებით უფრო მარტივადაა აგებული. მას გააჩნია სპეციალური ლარვული ორგანოები. მეტამორფოზის პროცესში თანდათან უქრება ლარვული სტრუქტურები და წარმოიქმნება ზრდასრული ცხოველისათვის დამახასიათებელი ორგანოები. განასხვავებენ მეტამორფოზის 2 ტიპს: არასრული და სრული. არასრული მეტამორფოზი როდესაც, ცხოველი გადის განვითარების 3 ფაზას: კვერცხი, ლარვა, ზრდასრული ორგანიზმი. მაგ: ნაწლავღრუაიანები, კიბოსნაირების უმრავლესობა, რგოლოვანი ჭიები. სრული მეტამორფოზი 4 ფაზად მიმდინარეობს. ეს ფაზებია; კვერცხი-ლარვა (მარტლი) -ჭუპრი - ზრდასრული მწერი (იმაგო). ჭუპრი მოსვენების განსაკუთრებული, შუალედური სტადიაა, რომლის დროსაც ლარვული ორგანოები ქრება და მწერი ზრდასრულ ორგანიზმად გარდაიქმნება.ამფიბიების ლარვული ფორმაა თავკომბალა, რომელსაც თევზების მსგავსად, ლაყუჩების ხვრელები, გვერდითი ხაზი, ორსაკნიანი გული და სისხლის მიმოქცევის ერთი წრე აქვს.მეტამორფოზის პროცესში, რომელიც ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონის მოქმედებით მიმდინარეობს, გაიწოვება კუდი, ქრება გვერდითი ხაზი, ჩნდება კიდურები, ვითრდება ფილტვები და სისხლის მიმოქცევის მეორე წრე. არაპირდაპირ განვითარებას განსაკუთრებით დიდი მნიშვენლობა აქვს მჯდომარე ან პარაზიტული ცხოვრების ნირის მქონე ცხოველებისათვის . მათი მოძრავი ლარვები სახეობის განსახლებასუზრუნველყოფენ. გარდა ამისა ცხოველის ლარვა და მისი ზრდასრული ფორმა განსხვავებულ პირობებში ცხოვრობს და სხვადასხვა საკვებით იკვებება. ეს კი აქვეითებს მათ შორის კონკურენციას საკვებისა და საბინადრო ადგილისათვის. მაგ: პეპლები იკვებებიან ნექტრით, მათი მატლები კი მცენარეთა ფოთლებით. თავკომბალები ჯერ მცენარეული საკვებით იკვებებიან, ხოლო მოგვიანებით - წვრილი უხერხემლო ცხოველებით.
